-اگر قرار باشد در حوزه اقتصاد مقاومتی به نتایج خوب و رضایت بخشی دستیابیم، می بایست رفتار اقتصادی خود را در سه حوزه مصرف، تولید و صادرات مطابق موازین دینی و اخلاقی قرار دهیم.
یکی از موضوعات و مسائل مهمی که در سالهای اخیر مقام معظم رهبری(مدظله العالی) بر آن تأکید و سفاش فراوان داشته، موضوع اقتصاد مقاومتی و یا به عبارتی مقاوم کردن اقتصاد درونی است. تا زمانی که نظام اسلامی به یک چارچوب مدون و متقن در زمینه اقتصاد دست نیابد، همواره با اقتصادی ضربه‌پذیر، وابسته به صنعت و دانش خارجی و متزلزل مواجه خواهد بود. با دقت و بررسی در منابع اسلامی و با پیاده سازی آموزه‌های اسلامی در روابط اجتماعی و اقتصادی، می‌توان در دستیابی به یک اقتصاد مقاوم امید وارد شد.
سه سطح کلان اقتصاد مقاومتی
اگر قرار باشد برای اقتصاد مقاومتی، نظامی جامع و متقن طراحی کنیم، بی‌شک می‌بایست نحوه رفتار اقتصادی افراد را در سه سطح، حوزه تولید، حوزه مصرف، و حوزه صادرات مورد بررسی قرار داد. از آنجا که این نوشتار کوتاه ظرفیت پرداختن به همه‌ی این سطوح را ندارد به همین جهت در این نوشتار، تنها گوشه‌ای از شاخص‌های اقتصادی مصرف کننده مسلمان را مورد بررسی و تأمل قرار می‌دهیم.
شاخص‌های اخلاقی و قرآنی در حوزه مصرف
در این قسمت از مقاله به دنبال شاخص‌هایی هستیم که رفتار مصرف کننده مسلمان را در چارچوب موازین عقل، شرع، و اخلاق، مشخص می‌کند. یادآور می‌شویم که در این متن اصلاً به دنبال عوامل بازدارنده از مصرف نیستیم، چرا که اصولاً اقتصاد مقاومتی به معنای خودداری از مصرف نیست؛ بلکه به معنای بهینه سازی و سازمان دهی صحیح مصرف است.
1-شاخص و مؤلفه‌ی حلال خوری: یکی از مهمترین مباحث شرعی و اخلاقی در حوزه مصرف، تأکید و سفارش بر حلال خوری است. در روایتی از پیامبراکرم(صلی لله علیه و اله) این چنین نقل شده است: «قَالَ النَّبِيُّ (صلی الله علیه و اله) طَلَبُ الْحَلَالِ فَرِيضَةٌ عَلَى كُلِّ مُسْلِمٍ وَ مُسْلِمَة[1] طلب كردن روزى حلال بر هر مرد و زن مسلمان واجب است.» حرام‌خوری رذیله خطرناکی است که آیات الهی به شدت از آن نهی کرده است. «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ ذَرُوا ما بَقِيَ مِنَ الرِّبا إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنينَ[بقره/278] اى كسانى كه ايمان آوردهايد! از (مخالفت فرمان) خدا بپرهيزيد، و آنچه از (مطالبات) ربا باقى مانده، رها كنيد اگر ايمان داريد.» از آنجا که دین اسلام پیروان خود را به این موضوع تشویق و ترغیب کرده و از طرفی مسلمانان نیز رعایت این امر را یکی از اصول رفتاری خود به حساب می‌آورند، کشورهای غیر اسلامی این موضوع را بستر مناسبی برای فعالیت تجاری خود به حساب آورده‌اند، به طوری که برای بازار مصرف مسلمانان برنامه‌ریزی کرده و با برندسازی و تولید کالای حلال سهم درآمدی خود را در بازار چند میلیاردی مسلمانان محفوظ نگه داشته‌اند. این در حالی است که سزاوار است، این بازار چند میلیاردی را خود مسلمانان مدیریت کرده و سود حاصل از آن را خود به دست آورند.
2- شاخص و مؤلفه‌ی حفظ مال: یکی دیگر از ارزش‌های اخلاقی در حوزه مصرف را می‌توان شاخص و مؤلفه‌ی حفظ مال معرفی کرد. حفظ مال، به این معنا نیست که انسان در موارد نیاز، از مصرف صحیح خودداری کند؛ چرا که این موضوع می‌تواند انسان را در رذیله اخلاقی دیگری همچون بخل، وارد سازد. بلکه مقصود از حفظ مال، جلوگیری از هدر دادن مال است. یکی از آیات قرآنی که به این امر اشاره دارد، نهی از دادن مال به افراد جاهل و سبك عقل است. «وَ لا تُؤْتُوا السُّفَهاءَ أَمْوالَكُمُ الَّتي جَعَلَ اللَّهُ لَكُمْ قِياماً وَ ارْزُقُوهُمْ فيها وَ اكْسُوهُمْ وَ قُولُوا لَهُمْ قَوْلاً مَعْرُوفاً[نساء/5] اموال خود را، كه خداوند وسيله قوام زندگى شما قرار داده، به دست سفيهان نسپاريد و از آن، به آنها روزی دهيد! و لباس بر آنان بپوشانيد و با آنها سخن شايسته بگوييد!» از جمله موارد و مصادیق ضایع کردن مال را می‌توان این چنین برشمرد: الف). قرار دادن مال به کسی که توانایی حفظ و نگهداری آن را ندارد. ب). اسراف و تبذیر؛ ج). استفاده نامناسب کالا و اجناس در جای خود.
3- شاخص و مؤلفه‌ی شکرگزاری و قدردانی: از جمله شاخص‌های اخلاقی در حوزه مصرف، شاخص شکرگزاری است. علامه طباطبایی در تفسیر المیزان در ذیل آیه 144 آل عمران، در خصوص معنای شکر به نکات زیبایی اشاره می‌کنند: «وَ سَيَجْزِي اللَّهُ الشَّاكِرين [ال عمران/144]و خداوند بزودى شاكران (و استقامت كنندگان) را پاداش خواهد داد.» «حقيقت شكر اظهار نعمت است. چنانكه حقيقت كفري كه مقابل آن است اخفاء نعمت مي باشد و اظهار نعمت عبارت از استعمال آن در محلي است پس شكر خدا به اين است كه انسان نعمت را در محل خودش بكار برده و در موقع استفاده از آن نيز متذكر خدا بوده باشد.»[2]
بر اساس آموزه‌های اسلامی، شکرگزاری از جمله مؤلفه‌های اخلاقی است که موجبات ازدیاد نعمت الهی را فراهم می‌کند: و همچنین خداوند متعال در سوره مبارکه ابراهیم می‌فرماید: «وَ إِذْ تَأَذَّنَ رَبُّكُمْ لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزيدَنَّكُمْ وَ لَئِنْ كَفَرْتُمْ إِنَّ عَذابي لَشَديدٌ؛[ابراهیم/ 7]و (همچنين به خاطر بياوريد) هنگامى را كه پروردگارتان اعلام داشت: «اگر شكرگزارى كنيد، (نعمت خود را) بر شما خواهم افزود و اگر ناسپاسى كنيد، مجازاتم شديد است!» و از طرفی بی‌تفاوتی و کفران نعمت موجبات حرمان نعمت را فراهم می‌کند کما اینکه در قرآن کریم این چنین بیان شده است: «وَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً قَرْيَةً كانَتْ آمِنَةً مُطْمَئِنَّةً يَأْتيها رِزْقُها رَغَداً مِنْ كُلِّ مَكانٍ فَكَفَرَتْ بِأَنْعُمِ اللَّهِ فَأَذاقَهَا اللَّهُ لِباسَ الْجُوعِ وَ الْخَوْفِ بِما كانُوا يَصْنَعُون؛َ[نحل/ 112] خداوند (براى آنان كه كفران نعمت می‌کنند،) مثلى زده است: منطقه آبادى كه امن و آرام و مطمئن بود و همواره روزيش از هر جا می‌رسيد امّا به نعمت‌های خدا ناسپاسى كردند و خداوند به خاطر اعمالى كه انجام می‌‌دادند، لباس گرسنگى و ترس را بر اندامشان پوشانيد!»
سخن آخر: شکرگزاری، توجه به حلال بودن مال مصرفی و حفظ مال و پرهیز از اسراف و تبذیر تنها گوشه‌ای از شاخص‌های اخلاقی، در حوزه مصرف است که رعایت و توجه به آنها ارتباط تنگاتنگی با بهره‌مندی بیشتر از نعمت‌های الهی دارند.
پی نوشته:
[1]. جامع الأخبار، شعيري، محمد بن محمد، ناشر: مطبعة حيدرية، چاپ اول، بى تا.
[2]. ترجمه تفسير الميزان، موسوى همدانى، محمد باقر، ناشر: دفتر انتشارات اسلامى جامعهى مدرسين حوزه علميه، سال چاپ: 1374 ش، ج 7، ص 65.