برهان دوم بر اثبات یگانگی خداوند متعال برهانی است که در لسان متکلمین به برهان «تدافع» معروف است و در واقع مأخوذ از لسان امام صادق(ع) است. در این برهان تکیه بر قدرت نامحدود خداست نه بر تدبیر و نظم عالم.
امام صادق(ع) در گفتکو با همان زندیق در ادامه مطلب فرمودند: «این گفتار تو كه می گویی خدا دو تاست از سه حال بیرون نیست، یا هر دوی آنها قدیم اند و قوی، یا هر دوی آنها ضعیف اند، یا یكی قویست و دیگری ضعیف. اگر هر دو قوی اند پس چرا همدیگر را دفع نمی كنند تا یگانه مدبّر عالم شوند و اگر خیال می كنی كه یکی ضعیف و دیگری قویست، آن كه قویست خدا و آن دیگری عاجز خواهد بود».
حضرت می فرماید: اگر این دو خدا تمام شرایط خدایی را دارند و قدرتشان کامل است، پس چرا به تنهایی اداره دنیا را بر عهده نمی گیرند؟ خدایی که قدرت بی انتها دارد چرا بعضی از کار ها را به دیگری واگذار کند؟ خود او که می تواند خلق و اداره کند، پس چه نیازی به دیگری دارد؛ متکلمین از این کلام امام این برهان را استفاده کردند.
در برهان قبلی از نظم واحد دنیا به تدبیر واحد پی بردیم، و از تدبیر واحد به خدایی واحد؛ چرا که اگر دو خدا موجود باشد چون با هم متفاوت اند، پس ذات آن دو متفاوت است و این تفاوت باعث می شود در تدبیر و اداره عالم هم متفاوت باشند؛ لذا تدبیر واحد ما را به خدای واحد می رساند. اما در این برهان، دلیل قدرت مطلق خداوند متعال است، یعنی چون خداوند متعال دارای قدرت مطلق است، باید خلقت تمام دنیا و اداره آن را خودش به نتهایی بر عهده بگیرد؛ چون قدرت تام است، پس چرا خدای دیگر را دفع نکند و خودش خلق عالم و اداره آن را در دست گیرد؟
لذا در فرض وجود دو خدا بین آن دو تدافع و درگیری حاصل می شود و هر کدام سعی می کند، خودش عالم را خلق و اداره کند، چون تمام شرایط خدایی را دارد. در نتیجه: حال که عالمی با این نظم و زیبایی موجود است، می توان فهمید تنها یک خدا در عالم وجود دارد و اداره عالم را بر عهده دارد.
توضیح بیشتر:
در علم کلام گفته می شود معطل ماندن قدرت خداوند قبیح است؛ یعنی اگر خدایی قدرت تام را داراست و علم تام هم دارد و هیچ مانعی برای خلق وجود ندارد پس چرا خلق نکند؟ چرا خودش به تنهایی خلقت کل دنیا را بر عهده نگیرد؟ چرا خلقت بعضی از امور را به خدای دیگری واگذار کند؟ این یعنی نقص در قدرت خداوند متعال.
در واقع در کلام حضرت استدلالی به این شکل وجود دارد:
اگر دو خدا موجود باشد، یا هر دو قدرت برابر دارند؛ یا یكی قدرت بیشتری دارد؛ یا هر دو ضعیف و عاجزند. اگر هر دو عاجزند كه هیچ كدام خدا نیستند و اگر یكی قوی و دیگری ضعیف است، آن كه قوی تر است خدا بوده و دیگری مخلوق و محكوم حكم او. و اگر هر دو قدرت برابر داشته باشند، در آن صورت چرا یک خدا به تنهایی خلق و اداره عالم را بر عهده نگیرد. چرا كه قدرت، ذاتا اقتضای غلبه دارد و محال است موجودی قادر باشد و طالب غلبه نباشد.
ممکن است گفته شود که چرا آن دو با یکدیگر همکاری نکنند؟ می گوییم: همکاری بین دو موجود، وقتی معنا دارد که هیچ کدام به تنهایی قدرت لازم برای اجرای کاری را نداشته باشند؛ یعنی همکاری ناشی از نیازمندی است. پس اگر اینها هر دو خدا بوده کمال و قدرت محض هستند، باید به تنهایی توان تدبیر عالم را داشته باشند و الّا عاجزند نه قادر.
امّا از طرف دیگر مطلق بودن قدرت هر کدام از این دو خدای فرضی، ذاتاً اقتضاء دارد که تمام مقدورات را خود در اختیار گیرد و الّا قدرت مطلق نخواهد بود. پس اگر دو خدا با قدرت مطلق موجود باشند، ذاتاً در مقابل هم قرار خواهند گرفت و اراده ی هیچ کدام نافذ نخواهد شد؛ و این یعنی عجز. پس از فرض دو خدای قادر مطلق، لازم می آید که هر دو عاجز باشند.