انتخاب شغل موضوع مهمی است، چرا كه از یك سو بخش عمده ای از اوقات زندگی هر شخصی صرف كار و كسب درآمد برای تأمین معاش خود و خانواده اش می شود و شغلی را كه انتخاب می كند نقش مهمی در شكل دهی به شخصیت، نگرش به زندگی، روابط اجتماعی و... از خود برجا می گذارد و از دیگر سو در تعالیم ارزشمند و آموزه های اسلام، نكات زیبا و نغزی در خصوص فلسفه كار كردن، آداب و احكام آن و همچنین ملاكها و معیارهای انتخاب شغل بیان شده است. تلاش در جهت كسب روزی حلال و خود را به سختی انداختن جهت این امر جهاد است و از نگاه اسلام، جهاد در راه خدا از بهترین نوع عبادات معرفی شده است.
اسلام، شغل را در خدمت انسان و برای رسیدن به اهداف متعالی آفرینش او قرار داده تا بدان وسیله به منزلت حقیقی خود دست یابد و این نگرشی كاملاً والا و متمایز از نگاه امروزی دنیای مادی به این مسأله است كه در عمل این انسانها هستند كه همه عمر و سرمایه وجودی خود را وقف كار و شغل خود نموده اند. آنهم نه در جهت اهداف انسانی بلكه صرفاً در مسیر انگیزه های زیاده خواهی، تفاخر، امیال و خواهش های كم ارزش نفسانی و... .
چند نمونه از مهم ترین معیارهای انتخاب شغل در تعالیم دین:
1. مستلزم فعل حرام نباشد و انسان را در معرض گناه قرار ندهد: اگر در این خصوص به كلام فقها و مراجع معظم تقلید مراجعه كنید می بینید كه معامله و كسب و كارهایی مانند خرید و فروش عین نجس، مال غصبی، چیزهایی كه منافع معمولی آن حرام است مانند آلات موسیقی، فیلم ها و نوارهایی كه استفاده آنها جایز نباشد و... حرام و باطل معرفی شده اند.
بعضی از مشاغل هم هستند كه انسان را در معرض گناه قرار می دهند مانند مواردی كه شخص را ناگزیر از ارتباط بیش از اندازه با نامحرم می كند كه این معیار مهم حتماً باید از جانب زن و مرد در انتخاب شغل مورد توجه قرار گیرد. پیامبر اكرم ـ صلی الله علیه و آله ـ می فرماید: «هر كس كه از چیزهای شبهه ناك دوری گیرد دین و آبروی خود را از ارتكاب به محرمات بركنار داشته و هر كه در چیزهای شبهه ناك افتد در حرام افتد مانند چوپانی كه اطراف قرق (چراگاه) گوسفند چراند. بیم می رود كه در قرق افتد.»1
توجه به رضایت خدا و تقید به شریعت الهی به طور قطع پشتوانه ای از یاری و نصرت خداوند متعال را در زندگی به دنبال خواهد داشت و شما هم حتماً در این مسأله با ما موافق هستید كه این موضوع اهمیت فراوانی در نگرش و نوع انتخاب شغل دارد.
2. دربردارنده مصالح اجتماع و سود رسانی به افراد جامعه باشد؛ در اسلام تمام كارهایی كه برای جامعه و افراد مفید باشد مورد تأیید و تمجید قرار گرفته اند: مشاغلی مانند طبابت، زراعت، تعلیم و تزكیه افراد اجتماع، بنایی و معماری، خیاطی، مرزداری و ساخت و تهیه سلاح برای حكومت الهی، تجارت، دامداری و... كه هر كدام به نوعی در برطرف ساختن نیازهای جامعه و تقویت اجتماع مسلمین نقش مهمی دارند و در مقابل كسب درآمد از طریق كارهای كاذب مانند رباخواری، احتكار، كم فروشی و تمامی مشاغلی كه بر ضرر مسلمانان و به نفع دشمنان وكفار باشد ممنوع و حرام است.2
پیامبر گرامی اسلام ـ صلی الله علیه و آله ـ فرمود: «روز قیامت ندا داده می شود كه كجایند یاران افراد ستمكار و كسانی كه برای آنها دواتی آماده كردند یا قلمی كشیدند، آنان را با همان ستمكاران محشور كنید.»3 پس معلوم می شود كارهایی كه رنگ و بوی علمی و فرهنگی داشته و با قلم و كاغذ در ارتباطند اما در راستای اهداف دشمنان اسلام و به انگیزه خدشه و هجمه در اندیشه و روح و روان پیكره جامعه اسلامی هستند نیز ممنوع و حرام می باشند كه با اندكی تفكر و دقت می توانید مصادیق متعددی از آن را ـ متأسفانه ـ در جامعه خودمان بیابید.
3. توجه به تفاوتهای فردی: هر شخصی از توانمندیها، علایق و نگرشهایی كه به نوعی ممتاز از دیگران و منحصر به اوست برخوردار می باشد كه در نظر داشتن این نكته و سعی در انتخاب شغلی كه مطابق با ویژگی های فردی او باشد، تأثیر به سزایی در موفقیت، رضایت شغلی، تعهد سازمانی و وجدان كاری او از خود برجا خواهد گذاشت. زن و مرد، باسواد و بی سواد، پیر و جوان، شهری و روستایی و... هر كدام استعداد و ویژگی مخصوص به خود را دارند كه نباید نسبت به آن بی توجه و غافل باشند.
هر چند كه همیشه نمی توان این مطابقت را به طور كامل ایجاد كرد و در بعضی موارد و موقعیت ها، انسان به جهت عواملی خارج از اراده و میل باطنی خود و صرفاً برای تأمین ضروریات زندگی، مجبور به پذیرش شغل و عملی می شود كه چاره ای از آن نیست اما سخن اینجاست كه سمت و سوی تلاش و فعالیت انسان باید در جهت به عهده گرفتن شغلی باشد كه مطابقت و همراهی بیشتری با توانایی و علایق شخصی و نگرش او داشته باشد.4
حضرت علی ـ علیه السلام ـ در كلام گهربار خود خطاب به مالك اشتر به ویژگی ها و صفات لازم برای هر كدام از مشاغل در جامعه اشاره می فرمایند. درباره ویژگی های لازم برای قاضیان، عاملان حكومت، كارگزاران، نویسندگان، بازرگانان و صنعت گران به تفصیل بحث می كنند. مثلاً در مورد بازرگانان به صفاتی چون نیروی جسمانی، آشتی طلبی. مدارا، وسعت نظر، خوش معامله و سخاوتمند بودن و در مورد كارمندان و كارگزاران دولتی به خصالی مانند تجربه، امانت، تقوی، سابقه درخشان و... اشاره می كنند همچنین در ارتباط با سایر مشاغل خصوصیاتی را در ارتباط با صاحبان آنها ذكر می كنند كه در صورت تمایل تفصیل آن را در كلام جامع و نغز مولای متقیان در نهج البلاغه جستجو كنید.5
4. هدفمند و توأم با برنامه: شغل و فعالیت اقتصادی شخص نباید به گونه ای باشد كه تمام یا بخش عمده شبانه روز او را به خود اختصاص دهد.
امام علی ـ علیه السلام ـ می فرماید: اوقات شبانه روز را به سه قسم باید تقسیم كرد؛ بخشی از وقت را باید برای كار اختصاص داد و از بقیه آن برای امور ضروری دیگری مثل عبادت، بهره مندی از لذات حلال زندگی، دید و بازدید با ارحام و دوستان خوب باید استفاده كرد.6 ضمن آنكه انتخاب شغل باید هدفمند و با نگاه ارزشی و نگرشی الهی همراه باشد تا در بردارنده همه نیازهای آدمی اعم از نیازمندی های اقتصادی، روحی و روانی و معنوی باشد.7 همان گونه كه در ابتدای بحث نیز به این موضوع اشاره شد.
5. موجب حفظ آبرو و شأنیت اجتماعی شخص باشد: حفظ آبرو از دیدگاه اسلام اهمیت فراوانی دارد، پیامبر اكرم ـ صلی الله علیه و آله ـ می فرمایند: «آبرویتان را به وسیله اموالتان حفظ كنید.»8 و در بیان دیگری می فرمایند: «به عوض چیزی كه انسان آبروی خویش را بدان محفوظ دارد برای او صدقه ای نویسند.»9 در انتخاب شغل نیز این معنا باید مورد توجه باشد كه بعضی از كارها ممكن است به آبرو و حیثیت اجتماعی فرد لطمه وارد سازد كه در افراد و موقعیت های اجتماعی مختلف متفاوت می باشد. تحقیقات روان شناسان نشان می دهد كه كارهایی كه افراد، آن را دون شأن خود می دانند، احساس یكنواختی، نارضایتی شغلی، اندوه روانی و حتی بیماری جسمی برای افراد ایجاد می كند.10
پی نوشت:
1) نهج الفصاحه، نشر فرهنگ اسلامی، حدیث 1414، ترجمه زا مرتضی فرید تنكابنی.
2) روان شناسی اجتماعی، جمعی از مؤلفان، انتشارات سمت، سال 82، ص 492.
3) وسائل الشیعه، ج 12، ص 30، كتابفروشی اسلامیه، تهران: 1403 هـ .
4) روان شناسی در كار، محمود ساعتچی، ص 74، مركز آموزش مدیریت دولتی، تهران، 1369.
5) نهج البلاغه، نامه 53، ترجمه محمد دشتی (ره)، نشر مؤسسه فرهنگی تحقیقاتی امیرالمؤمنین، 82.
6) بحارالانوار، ج 75، ص 40، داراحیاء التراث العربی، 1395 ق.
7) اقتصاد در مكتب اسلام، سید موسی صدر، ص 106، نشر بی تا.
8) نهج الفصاحه، ترجمه مرتضی فرید تنكابنی، نشر فرهنگ اسلامی، ص 3.
9) همان مدرك.
10) روان شناسی اجتماعی، جمعی از مؤلفان، نشر سمت، سال 82، ص 485.
منبع: سایت اندیشه قم بنقل از سایت ذی طوی