از مسائل مهم که در مورد قرآن مطرح است موضوع چیدمان آیات قرآن است و این که چه کسی ترتیب آیات قرآن را این گونه قرار داده است. آن چه از خود قرآن و روایات استفاده می شود این است که چینش آیات قرآن توسط خود رسول گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله) و به دستور ایشان انجام شده است.
قرآن مجید از سوی خدای متعال برای خروج جامعه بشری از ظلمت به سوی نور نازل شد. این کتاب الهی از ابتدای نزول تاکنون محور اندیشه دینی مسلمانان بوده است؛ از این‌رو اندیشمندان تلاش کرده‌اند ابعاد مختلف این کتاب الهی را مورد بررسی قرار دهند، تا به گونه‌ای بتوانند بیشترین بهره را از آن ببرند.
در میان موضوعات مختلفی که در مورد قرآن مطرح است؛ مسئله تنظیم آیات قرآن، از مسائلی است که در فهم قرآن مجید بسیار تأثیرگذار است؛ به گونه‌ای که برای فهمیدن آیه از قرآن باید سیاق[1] آیات قبل و بعد آن مورد توجه قرار گیرد. به همین خاطر اساتید علوم قرآنی، تلاش کرده‌اند به این سوال پاسخ دهند که چینش آیات قرآن، توسط چه کسی انجام شده است؟ زیرا اگر ترتیب آیات قرآن به دستور رسول گرامی اسلام(صلی‌الله‌علیه‌وآله) باشد، در این صورت سیاق آیات، می‌تواند پاسخ‌گوی سوالاتی باشد که در مورد آن آیات مطرح است؛ ولی اگر این چینش به وسیله شخص دیگری انجام شده باشد، در این صورت بین آیات قرآن ارتباطی وجود نخواهد داشت، در نتیجه نمی‌توان از سیاق آیات استفاده کرد.
غالب اندیشمندان علوم قرآنی ــ حتی می‌توان گفت تمام آنان ــ به این نکته تأکید داشته‌اند[2] که ترکیب آیات توقیفی است و از سوی رسول گرامی اسلام(صلی‌الله‌علیه‌وآله) انجام شده است، و برای اثبات نظر خویش به آیات و روایات متعددی دلیل آورده‌اند، که در ادامه به برخی از این ادله اشاره می‌کنیم.
دلیل قرآنی: از آیات تحدی قرآن این‌گونه فهمیده می‌شود که سوره‌های قرآن، در زمان رسول گرامی اسلام(صلی‌الله‌علیه‌وآله) جمع‌آوری شده است و الا معنا نداشت که خدای متعال، مشرکین را به آوردن سوره‌ای مانند سوره‌های قرآن دعوت کند، و به ایشان بفرماید که «قُلْ فَأْتُوا بِعَشْرِ سُوَرٍ مِثْلِهِ مُفْتَرَياتٍ وَ ادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ صادِقينَ [هود/13] شما اگر راست مى گوئيد به كمك هر كسى كه مى توانيد ده سوره مثل قرآن را بسازيد، و به خدا افتراء و نسبت دهيد.»[3]
دلیل روایی: از بعضی روایات این‌گونه فهمیده می‌شود که رسول گرامی اسلام(صلی‌الله‌علیه‌وآله) بعد از نزول آیات، محل آن را در میان دیگر آیات مشخص می‌کردند. از این‌رو از محدثین و تاریخ‌نگاران متعددی نقل شده است که می‌گویند: «هر گاه بر پيامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) آيه و سوره اى نازل مى شد، مى فرمودند كه آنها را بنويسيد و درباره آيه هاى پراكنده مى فرمودند كه اين آيه را در فلان سوره قرار دهيد.»[4] و یا عثمان بن ابى العاص می‌گوید: «در خدمت رسول اکرم(صلّى‌اللّه‌عليه‌وآله) بودم كه ناگاه آن حضرت ديده خود را بالا برد و پس از اندكى باز به حال اول بازگشت و فرمود: جبرئيل به نزدم آمد و امر كرد كه اين آيه را در اين قسمت از اين سوره قرار دهم.»[5]
در برخی دیگر از روایات، به این نکته اشاره شده که رسول گرامی اسلام(صلی‌الله‌علیه‌وآله) به صحابه خویش سفارش می‌کرده‌اند تا قسمتی از یک سوره را قرائت کنند، و این نکته به خوبی از این حقیقت حکایت دارد که محل آیات در این سوره‌ها مشخص بوده است. به عنوان نمونه پیامبر اکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) می‌فرمایند: «كسى كه ده آيه از اول سوره كهف را حفظ كند، از شرّ دجّال در امان مى ماند.»[6] و یا در روایت دیگر از ایشان این‌گونه نقل شده است که فرمودند: «هر كس كه آخر سوره حشر را قرائت كند و در آن شب يا در آن روز بميرد، لغزش هاى اعمالش پوشانده مى شود.»[7]
پس با توجه به دلایل متعددی که وجود دارد می‌توان گفت که چینش و محل آیات در هر سوره‌ای به دستور رسول گرامی اسلام(صلی‌الله‌علیه‌وآله) انجام شده است.[8]
_____________________________________________
پی‌نوشت
[1]. در اصطلاح علوم قرآنی «سیاق» به اسلوب سخن، طرز جمله بندی عبارات، و نظم خاص کلام و یا روند کلی سخن، گفته می‌شود.
[2]. ترجمه الاتقان فى علوم القرآن، سيوطى، جلال الدين، ترجمه، حائرى قزوينى، سيد مهدى، ناشر: امير كبير،سال چاپ: 1380، ج1، ص،209؛ البرهان في علوم القرآن، الزركشى، محمد بن عبد الله، ناشر: دار المعرفة، سال چاپ: 1410 / 1990، ج1، ص 353.
[3]. نسيم انديشه دفتر دوم، جوادی آملی، عبد الله، ناشر: اسراء، سال چاپ:85، ص138.
[4]. البرهان في علوم القرآن، الزركشى،ج1، ص: 353.
[5]. ترجمه الاتقان فى علوم القرآن، ج1، ص: 210.
[6]. ترجمه الاتقان فى علوم القرآن، ج1، ص: 211.
[7]. بحار الانوار، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، ناشر: دار إحياء التراث العربي، سال چاپ: 1403 ق، ج 92، ص 309.
[8]. در پایان لازم است به این نکته توجه شود که این بحث برای آن گروهی از اندیشمندان که جمع‌آوری و تدوین قرآن را در دوران زندگی پیامبر اکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) می‌دانند هیچ‌گاه مطرح نمی‌شود. زیرا بنا بر دلایلی که دارند، نه تنها محل آیات بلکه محل سوره‌ها و چیدمان امروزی آن را نیز از رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌وآله) می‌دانند، که برای مطالعه بیشتر رجوع کنید به «جمع آوری قرآن توسط رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله)»، «قرآن شاهد جمع آوری قرآن»، «عقل و جمع آوری قرآن».