با وجود آنکه امیرالمومنین علیه‌السلام به عنوان خلیفه مسلمانان حق تنبیه شدید بانیان جنگ جمل را داشتند، اما برای جلوگیری از ادامه پیدا کردن جنگ جمل، عایشه را به سلب عنوان «ام‌المومنین» تهدید کردند. عایشه نیز با بازگشت به مدینه، نسبت به این ادعای امیرالمومنین هیچ اعتراضی نکرد.
هنگام بحث از سیره و روش معصومان باید توجه داشت که سیره صرفا به معنای نقل گزارش‌های تاریخی نیست، که اگر چنین باشد بی‌شک بسیاری از گزارش‌ها با یکدیگر ناهمخوان و حتی متضاد خواهند بود. از این رو، سیره‌شناسی را به لزوم سبک‌شناسی و روش‌شناسی رهبران معصوم با ضمیمه ساختن گزارش‌های تاریخی معنا کرده‌اند.[1] شناخت و معرفت صحیح نسبت به جایگاه پیامبر معظم اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله و جانشینان معصوم ایشان در تحلیل مسائل تاریخی بسیار تاثیرگذار است تا جایی که پذیرفتن و یا نپذیرفتن یک نقل تاریخی یا حدیثی را کاملا تحت تاثیر قرار می‌دهد.
پذیرش حاکمیت پیامبر
خداوند در قرآن کریم نسبت به نقش و گستره رهبری و حکمرانی پیامبر و تاثیر آن در ایمان مردم تاکید بسیار زیادی کرده است.[2] همچنین خداوند به طور مطلق و کلی به مسلمانان خطاب می‌کند که جایگاه پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله چنان والا و ویژه است که از مومنان به خودشان برتری و اولویت دارد؛«النَّبِيُّ أَوْلى بِالْمُؤْمِنينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ؛[3] پيامبر، به مؤمنان و تصرف در امور آنان از خودشان نزديک‌تر و سزاوارتر است».
این آیه به عنوان یک قانون صریح و جاودان به همه مردم به ویژه مسلمانان اعلام می‌دارد که تصمیم‌های پیامبر در مورد امت مسلمان بر هر تصمیمی تقدم دارد و به طور مثال حتی اگر یک مسلمان در حیطه زندگی شخصی و مالکیت خویش تصمیم گرفت مال خود را بفروشد، پیامبر معظم اسلام این حق را دارد که معامله او را فسخ کند و مال او را به شخص دیگر بفروشد.
جایگاه مشروط «ام‌المومنین»
شرافت پیغمبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله سبب شد تا خداوند به همسران ایشان اجازه دهد به مقام «ام‌المومنین» بودن برسند. همانگونه که خداوند از پیامبرش انتظار دارد هیچگاه سخن غیر حق به زبان نیاورد و فقط برای رضای خداوند حرکت کند،[4] همین انتظار مهم را از زنان پیامبر داشته و آن را شرط مهم پاسداری از مقام و منزلت «ام‌المومنین» بودن قرار داده است؛ خداوند در قرآن به صراحت فرموده:«يا نِساءَ النَّبِيِّ لَسْتُنَّ كَأَحَدٍ مِنَ النِّساءِ إِنِ اتَّقَيْتُنَّ؛[5] اى همسران پيامبر! در صورتى نسبت به زن‌هاى ديگر امتياز و برتری داريد كه پرهيزكار باشيد».
بی‌تقوایی عایشه
بر همین اساس، خداوند به زنان پیامبر فرمان داد تا با رعایت تقوای الهی، هیچگاه از منزلگاه خویش خارج نشوند و عادت زشت و زننده جاهلیت پیش از اسلام را رها کنند که با حضور زینت داده شده زن در جامعه مشکلی نداشتند.[6] این فرمان لازم الاجراء بود تا آنکه عایشه با سوء استفاده از عنوان «همسری پیامبر» در مقابل امیرالمومنین علیه‌السلام که خلیفه بر حق زمان بود، شورید و با فراهم کردن لشکری بزرگ، باعث راه‌اندازی جنگ جمل شد.
امیرالمومنین علیه‌السلام به احترام پیامبر اعظم، نه تنها به حکم خروج علیه امام و حاکم او را نکشت؛ بلکه رفتاری آرام و به دور از خشونت با عایشه داشته و او را به مدینه بازگرداند.[7]
برگ برنده امیرالمومنین
اما احادیث شیعی و غیر شیعی گویای آن است که خاتم الانبیاء صلی‌الله‌علیه‌وآله هم در آغازین روزهای بعثت و هم در روزهای پایانی عمر مبارک خویش، حق تصمیم‌گیری در مورد مسائل خانوادگی[8] و حق سلب عنوان «ام‌المومنین» بودن از همسران خویش[9] را به امیرالمومنین علیه‌السلام اعطا فرمودند.
بر اساس گزارش‌های تاریخی، یکی از سخنان کوبنده و صریح امیرالمومنین علیه‌السلام خطاب به عایشه پس از جنگ جمل، یادآوری فرمایش و سفارشات پیامبر اعظم صلی‌الله‌علیه‌وآله پیرامون همسرانش به امیرالمومنین علیه‌السلام بود. عایشه نیز چنین سخنانی را انکار نکرده و با یادآوری این توصیه‌ها، متوجه شد که امیرالمومنین علیه‌السلام حق سلب عنوان «ام‌المومنین» از او را دارد. از این رو، هیچ مقاومتی پس از جنگ جمل از خود نشان نداد و به مدینه بازگشت.[10]
پی نوشت
[1]. مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، هشتم، صدرا، 1372، ج16، ص: 50.
[2]. نساء:56.
[3]. احزاب:6.
[4]. حاقة:44-46.
[5]. احزاب:32.
[6]. احزاب:33.
[7]. بلاذری، احمد، أنساب الأشراف، اول، دارالفکر، 1417، ج2، ص: 249.
[8]. مسند الإمام أحمد بن حنبل، اول، مؤسسة الرسالة، 1416، ج2، ص: 225.
[9]. صدوق، محمد، كمال الدين، دوم، اسلامیه، 1395، ج2، ص: 459.
[10]. مغربی، نعمان، شرح الأخبار، اول، جامعه مدرسین، 1409، ج1، ص: 210 ؛ مفید، محمد، الكافئة في إبطال توبة الخاطئة، اول، کنگره شیخ مفید، 1413، ص: 31 ؛ طبرسی، احمد، الإحتجاج، اول، نشر مرتضی، 1403، ج1، ص: 164.