خدا از خلقت مخلوقات هدف دارد

خداوند متعال در برخی از آیات قرآن، به هدف‌دار بودن خلقت اشاره می‌کند، آیاتی مانند: «أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناكُمْ عَبَثاً وَ أَنَّكُمْ إِلَيْنا لا تُرْجَعُون ‏[مومنون/115] آيا گمان كرده‌‏ايد كه ما شما را بيهوده آفريده‌‏ايم و به سوى ما بازگشت نخواهيد كرد.» و یا در آیه دیگر، خداوند متعال در مورد هدف خلقت جن و انسان می‌فرماید: «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِيَعْبُدُون‏[ذاریات/56] من جن و انس را جز براى عبادت نيافريدم‏.» و یا در آیه دیگر خداوند متعال بی‌هدف بودن خلقت را انکار می‌کند و می‌فرماید: «وَ ما خَلَقْنَا السَّماءَ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما باطِلا[ص/27] آسمان و زمين و آنچه ميان آنهاست بيهوده نيافريده‌‏ايم‏.»

وجود این آیات از یک سو، و این ادعا که هر هدفی برای کامل شدن است، سبب شده است که برخی از منکرین خدا این‌گونه شبهه کنند و بگویند: «اگر خدا موجودی را برای هدفی آفريده، اين با كمال خدا نمی‌سازد؛ چون هدف‌داری و تلاش برای رسيدن به آن به دليل نقص و ضعف وضعيت كنونی است.» به عبارتی دیگر از دیدگاه این افراد، بین کمال خداوند متعال و داشتن هدف برای خلقت تعارض وجود دارد.

این شبهه گرچه، در دوران کنونی با زبان‌های مختلف از سوی منکرین خداوند متعال بیان شده است، ولی شبهه جدیدی نیست، بلکه قبلاً از زبان گروهی از مسلمانان به نام اشاعره مطرح شده است، و چون این افراد نتوانستند پاسخ صحیحی به این سوال بدهند، تمام آیات قرآن را نادیده گرفته و مدعی شده‌اند که خداوند هدفی در خلقت ندارد. ولی علمای شیعه به خاطر بهره‌مندی از رهنمود‌های ائمه اطهار(علیهم‌السلام) توانسته‌اند که پاسخی جامع و کامل به این شبهه بدهند. از این‌رو در این نوشتار تلاش می‌شود از میراث بزرگ این اندیشمندان بهره برده و پاسخ این شبهه را بدهیم.

در پاسخ باید گفت: هدف داشتن دو گونه است:
الف) گاهی هدف از فعل، رسیدن به کمالی برای خود شخص است.
ب) گاهی هدف از فعل، رساندن منفعتی به دیگران است.[1]

حال زمانی که می‌گوییم خداوند هدف دارد، اگر منظورمان از هدف داشتن به معنای اول باشد، به کار بردن این معنا از هدف داشتن در مورد خداوند متعال معنا ندارد و نارواست؛ زیرا نشانه‌ی نقص و کمبود خداوند متعال است، حال آن‌که خداوند متعال کمال محض است و از هر نقصی مبراست.[2]
ولی اگر مقصود ما از هدف داشتن به معنای دوم باشد، در این صورت هیچ اشکالی ندارد که این معنا از هدف داشتن را برای خداوند متعال قبول کنیم، بلکه عقل انسان به این حقیقت اشاره می‌کند، که اگر خداوند متعال این هدف را نداشته باشد، دچار نقص است زیرا عقل می‌گوید: «هر فعلى كه براى مقصد و غرض معينى انجام نگيرد، در نزد عقلا عبث و بيهوده است و فعل بیهوده قبيح و زشت است و  كار قبيح و زشت نیز از خداوند حكيم محال است که سر بزند، پس کار بدون هدف از خداوند متعال سر نمی‌زند.»
در حقیقت این نوع کمال داشتن برخواسته از کمال و بی‌نیازی خداوند متعال است، به عنوان مثال، حاتم طائی که دارای جود و بخشش است، زمانی که به دیگران اموالی را می‌بخشد، هیچگاه هدفش کامل کردن خویش نیست، بلکه هدفش کمک رساندن به دیگران است، و این رفتار نیز برخواسته از کمال سخاوت وی است، و یا مثلاً اگر خورشید نور افشانی می‌کند و عالم را روشن می‌سازد، احتیاجی به گیاهان و حیوانات ندارد یا درست مانند پزشکی که برای درمان بیمار خود، نسخه‌ای را می‌نویسد، این نسخه هیچ سودی برای طبیب ندارد، هم‌چنان‌که اگر شخص مریض به آن عمل نکند، ضرری برای او ندارد.[3]

در حقیقت شبهه‌کننده بین هدف فعل و هدف فاعل نتوانسته است تفاوت قائل شود، از این رو دچار چنین انحرافی شده است. در حقیقت هدف به معنای اول بر خداوند متعال محال است که صادق باشد، ولی هدف به معنای دوم حتما باید برای خداوند متعال وجود داشته باشد. و این معنا از هدف در آیات قرآن مقصود است.

در نتیجه: این ادعا که هدف داشتن، با کمال خداوند متعال سازگاری ندارد، سخن کاملی نیست، زیرا اگر مقصود از هدف داشتن، رسیدن خود فاعل به منفعت باشد، این با کمال الهی سازگاری ندارد، ولی اگر مقصود از هدف داشتن رساندن منفعتی به دیگران باشد، در این صورت، این معنا بر خداوند متعال صحیح است.

_______________________________________________
پی‌نوشت
[1]. کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، علامه حلی، تصحیح: علامه حسن زاده آملی، مؤسسة النشر الاسلامی،  1413 ق‏، ص ۳۰۶.
[2]. ر.ک. خداوند متعال موجودی غنی و بی‌نیاز است
[3]. شرح كشف المراد، على محمدى‏، دار الفكر، 1378 ش‏، ص217.