- ایشان در عین حال، پایه‌گذار یک جنبش علمی بودند که در زمان امام صادق (علیه‌السلام) به اوج خود رسید. یکی از شیوه‌های امام باقر (علیه‌السلام) برای این منظور، انجام مناظرات رودر رو با فرقه‌های مختلف بود.
نتیجه یکصد سال انحراف در خلافت پیامبر اکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) و زمامداری حاکمان بنی‌امیه، ایجاد فرقه‌های انحرافی متعدد و تشکیل احزاب و گروه‌های عقیدتی گوناگون در جامعه اسلامی بود. در این دوران به دلیل اختناق به وجود آمده بعد از واقعه‌ی عاشورا، شیعیان به شدت در تنگنا قرار گرفته بودند و ائمه اطهار(علیهم‌السلام) تا سال‌ها نتوانستند فعالیت گسترده‌ی تبلیغی برای مبارزه با این انحرافات انجام دهند. امام محمد باقر(علیه‌السلام) با ایجاد یک تشکیلات مخفی، سعی در ایجاد یک سازمان قوی و همگانی داشتند. ایشان از طریق تربیت و گزینش نیروی انسانی توانمند و گسیل داشتن این افراد به اقصی نقاط ممالک اسلامی، مردم را با معارف اهل بیت(علیهم‌السلام) آشنا می‌ساختند. ایشان در عین حال، پایه‌گذار یک جنبش علمی بودند که در زمان امام صادق(علیه‌السلام) به اوج خود رسید. یکی از شیوه‌های امام باقر(علیه‌السلام) برای این منظور، انجام مناظرات رودر رو با فرقه‌های مختلف بود.
در منابع روایی و تاریخی، مناظات فراوانی از آن حضرت نقل شده است، به طور مثال:
1. مناظره با نافع بن ازرق
«نافع بن ازرق» غلام عمر بن خطاب بود. سالی که هشام به حج آمده بود، نافع بن ازرق همراه هشام بود که چشمش به حضرت امام محمد باقر(علیه‌السلام) افتاد. امام در کنار کعبه نشسته بود و عده‌ای گرداگرد ایشان بودند. نافع از هشام پرسید: این شخص کیست؟ هشام گفت: امام اهل کوفه، محمد بن علی بن الحسن بن علی بن ابیطالب است. نافع گفت: اکنون از او سؤالاتی می‌پرسم که جز پیامبر و وصی او، نمی‌توانند به آن جواب دهند. هشام گفت: برو و بپرس! شاید بتوانی او را خجالت زده کنی.
نافع پیش آمد و درباره‌ی فاصله زمانی بین حضرت عیسی(علیه‌السلام) و رسول اکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) و ارتباط آن با آیه 45 زخرف سوال پرسید. امام (علیه‌السلام) پاسخ کاملی دادند. سوالات دیگری هم رد و بدل شد و در نهایت نافع به امامت ایشان اعتراف کرد.[1]
2. مناظره با حروری
حروریه یکی از گروه‌های خوارج هستند که در منطقه حروراء در نزدیکی کوفه اعلام موجودیت کردند. امام باقر(علیه‌السلام) با یکی از افراد این گروه در حضور تعدادی از فقهای آن‌ها مناظره‌ای داشته است. موضوع این مناظره، افضلیت امیرالمومنین(علیه‌السلام) بر ابوبکر بود که در نهایت حروری از پاسخ‌های دندان‌شکن امام(علیه‌السلام) درمانده شد و نتوانست کلامی بگوید.[2]
3. مناظره با قتاده
«قتاده بن دعامه» یکی از بزرگ‌ترین فقها و مفسرین اهل سنت است. قتاده به محضر امام باقر(علیه‌السلام) رسید. امام درباره‌ی تفسیر قرآن کریم، سوالاتی را از او پرسید. قتاده اشتباه تفسیر کرد و امام تذکراتی را درباره تفسیر قرآن به او دادند. سپس قتاده سوالی فقهی از امام پرسیدند و امام پاسخ داد. قتاده اشکالی مطرح کرد و امام با مثالی زیبا به او پاسخ داد.[3]
4. مناظره با طاووس یمانی
طاوس یمانی یکی از علمای مشهور اهل سنت و از شاگردان ابن عباس و ابوهریره است. مناظره امام باقر(علیه‌السّلام) با طاووس یمانی، در پانزده سوال و جواب در کنار کعبه اتفاق افتاد. موضوع این سوالات بسیار متنوع بوده، این سوالات به گونه‌ای معماگونه و رمزآلود طراحی شده بود؛ امام باقر(علیه‌السّلام) به پانزده سؤال پیچیده و معماگونه طاووس یمانی پاسخ فرمود و حاضران را از جواب خود مات و مبهوت ساخت.[4]
5. مناظره با عبد الله معمّر لیثی
این شخص یکی از علمای اهل سنت است. لیثی، خدمت امام باقر (علیه‌السلام) رسید و درباره ازدواج موقت از ایشان سوال پرسید. حضرت به شیوه‌ای بسیار جالب پاسخ او را داد و در آخر، عبدالله در برابر بیان مستدل و كوبنده امام لبخندی زد و گفت: «تصور نمیكنم جز این‌كه سینههای شما مركز رویش درختان علم است كه میوه آن درختها، برای شما است و برگ‌هایش برای مردم.»[5]
6. مناظره با حسن بصری
حسن بصری یکی از علمای مشهور اهل سنت است. او سیصد تن از صحابه رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌وآله) را درک کرد و با هفتاد نفر از حاضران در غزوه بدر مصاحبت داشت و بسیاری از احادیث را از آنان فرا گرفت و برای دیگران روایت کرد. نقل شده: روزی حسن بصری به نزد امام باقر(علیه‌السلام) آمد، حضرت درباره اعتقاد حسن بصری به تفویض با او بحث و احتجاج نمود و در نهایت درباره «امر بین الامرین» که سخن صحیح در بحث قضا و قدر است، برایش توضیح دادند.[6]
7. مناظره با عالم مسیحی
مناظره بین حضرت و اسقف بزرگ مسیحیان در شام رخ داد. موضوعات مختلف و متعددی در این مناظره مطرح شد و امام به همه آن‌ها پاسخ داد. اسقف هر سوال مشکلی به نظرش می‌رسید همه را پرسید و جواب قانع کننده‌ای شنید و چون خود را عاجز یافت، به شدت ناراحت و عصبانی شد و گفت: «مردم! دانشمند والا مقامی را که مراتب اطلاعات و معلومات مذهبی او از من بیشتر است، به این‌جا آورده‌اید تا مرا رسوا سازد و مسلمانان بدانند پیشوایان آنان از ما برتر و داناترند!! به خدا سوگند دیگر با شما سخن نخواهم گفت و اگر تا سال دیگر زنده ماندم، مرا در میان خود نخواهید دید!». این را گفت و از جا برخاست و بیرون رفت.[7]
حضرت باقر العلوم(علیه‌السلام) با اندیشمندان متعددی، چه مسلمان و چه غیرمسلمان، مناظره و احتجاج می‌کرد، این امر در نهادینه کردن معارف اسلامی و ترویج و تبلیغ اسلام حقیقی بسیار مؤثر بود. امروزه نیز مناظره‌های امام، یکی از منابع غنی معارف دینی به حساب می‌آید. اما باید توجه داشت که بیشتر مناظرات آن حضرت با اندیشمندان اسلامی صورت گرفت، زیرا در عصر ایشان فرقه‌های مذهبی و گروه‌های سیاسی و مذهبی متعددی مانند: معتزله، خوارج و مرجئه فعالیت داشتند. لذا امام باقر(علیه‌السلام) با مناظره و گفت‌وگو با آن‌ها پایگاه‌های فکری و عقیدتی آنان را در هم می‌کوبید و بی‌اساس بودن عقایدشان را با دلایل روشن ثابت می‌کرد.
____________________________________
پی‌نوشت
[1]. علی بن ابراهیم قمی، تفسير القمي، دار الکتاب، چ3، قم، 1404ق، ج2، ص284.
[2]. محمد باقر مجلسی، بحار الأنوار، دار إحياء التراث العربي، چ2، بيروت، 1403ق، ج 27، ص 321، ح 4.
[3]. ، بحارالانوار، ج46، ص349.
[4]. بحارالانوار، ج 46، ص 351، ح 5.
[5]. بحار الانوار، ج 46، ص 356، ح 10.
[6]. بحار الانوار، ج 24، ص 232، ح 1.
[7]. کلینی، الكافى، دار الکتب الاسلامیه، چ4، تهران، 1407ق، ج۸، ص۱۲۳.
ثمره‌ی یکصد سال انحراف در خلافت پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) و زمامداری حاکمان بنی امیه، ایجاد فرقه‌های انحرافی متعدد و تشکیل احزاب و گروه‌های عقیدتی گوناگون در جامعه‌ی اسلامی بود. امام محمد باقر (علیه‌السلام) پایه‌گذار یک جنبش علمی بودند که در زمان امام صادق (علیه‌السلام) به اوج خود رسید. یکی از شیوه‌های امام باقر (علیه‌السلام) برای این منظور، انجام مناظرات رودر رو با فرقه‌های مختلف بود. در منابع روایی و تاریخی، مناظات فراوانی از آن حضرت نقل شده است: مناظره با نافع بن ازرق- مناظره با حروری- مناظره با قتاده- مناظره با طاووس یمانی- مناظره با عبد الله معمّر لیثی- مناظره با حسن بصری- مناظره با عالم مسیحی-