عدالت از منظر مولای متقیان حضرت امام علی علیه السلام

مقدمه: آن رکن بسیار مهم که به زندگی تمامی جوامع بشری تعادل می‌بخشد عدالت است، علاوه بر آن جایگاه عدالت آنقدر ویژه است که یکی از دو صفت والای انسانی است که صفت دوم بخشندگی است، مولای متقیان حضرت امام علی علیه السلام مظهر عدالت بوده‌اند، در این مطلب به بیان مفهوم عدالت از منظر مولای متقیان حضرت امام علی علیه السلام می‌پردازیم. 

همانگونه که گفته بودیم عدالت آنقدر مهم است که یکی از دو صفت والای انسانی محسوب می‌شود که صفت دوم بخشندگی است. اما ممکن است سوال پیش بیاید که کدام یک از این دو صفت یعنی عدالت و بخشندگی بر دیگری برتری دارد؟ 

دقیقاً همین سوال را فردی از مولای متقیان حضرت امام علی علیه السلام پرسید:«وَ سُئِلَ (عليه السلام) أَيُّهُمَا أَفْضَلُ، الْعَدْلُ أَوِ الْجُودُ؟» [۱] «از امام عليه السلام سؤال شد كه كدام يك از اين دو برترند: «عدالت» يا جود و بخشش؟» 

که مولای متقیان حضرت امام علی علیه السلام در پاسخ به او فرمودند: «الْعَدْلُ يَضَعُ الْأُمُورَ مَوَاضِعَهَا، وَ الْجُودُ يُخْرِجُهَا مِنْ جِهَتِهَا؛ وَ الْعَدْلُ سَائِسٌ عَامٌّ، وَ الْجُودُ عَارِضٌ خَاصٌّ؛ فَالْعَدْلُ أَشْرَفُهُمَا وَ أَفْضَلُهُمَا» [۲] «عدل، هرچيزى را در جاى خود قرار مى‏ دهد ولى سخاوت و بخشش آن را از مسيرش فراتر مى ‏برد. (اضافه بر اين) عدالت، قانونى است همگانى ولى جود و بخشش جنبه خصوصى دارد بنابراين، عدل، شريف ‏تر و برتر است».

بنا به این فرموده گوهربار حضرت امام علی علیه السلام به دو دلیل، عدالت بر بخشندگی برتری دارد، دلیل اول این است که عدالت به عنوان رکن بسیار مهمی است که تمامی امورات و جریان‌ها را در مسیر و مجرای طبیعی خود قرار می‌دهد، و دلیل دوم این است که کسی که بخشش می‌کند لطف این بخشش تنها به کسی تعلق می‌گیرد که مورد بخشش او قرار می‌گیرد، این در حالی است که عدالت یک مفهوم فراگیر است و اگر بخواهد مصداق پیدا کند به عنوان یک قانون همگانی می‌شود و لطفش به جمیع مردم می‌رسد. حتی به کافران نیز می‌رسد! چنانچه از منظر خداوند متعال دشمنی با فرد یا قومی نباید موجب این شود که رفتارمان با آنها به عدالت نباشد! چنانچه در قرآن کریم می‌فرماید: «وَلَا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلَىٰ أَلَّا تَعْدِلُوا ۚ اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَىٰ» [۳] «مبادا دشمنی با قومی شما را وادارد که عدالت نورزید! به عدالت رفتار کنید که به تقوا نزدیک‌تر است». 

از منظر مولای متقیان حضرت امام علی علیه السلام یکی از اساسی‌ترین ارکان برپایی انسان‌ها و نظام اجتماعی آنها که موجب می‌شود که ستمکاری‌ها و گناهان از جامعه رخت بربندند، اجرای عدالت است، چنانچه می‌فرمایند: «جَعَلَ اللّه ُ سُبحانَهُ العَدلَ قِواما لِلأنامِ، و تَنزيها مِنَ المَظالِمِ و الآثامِ، و تَسنِيَةً لِلإسلامِ» [۴] «خداوند پاك، عدالت را بر پا دارنده مردمان ، مايه دورى از حق كشيها و گناهان و وسيله آسانى و گشايش براى اسلام قرار داده است». 

مولای متقیان حضرت امام علی علیه السلام تمام قوای خود را در راستای اجرای عدالت در جامعه به کار گرفته بودند، آنقدر که در همین راه به شهادت رسیده‌اند، عدالت وری آنقدر در وجود مقدس آن حضرت عجین شده بود که در مورد شهادتش چنین گفته‌اند: «قُتِلَ عَلِیٌّ فِی مِحْرَابِ عِبَادَتِهِ لِشِدَّةَ عَدْلِهِ» [۵] «علی علیه السلام در محراب عبادت خویش قربانی عدالتش گردید». 

مولای متقیان حضرت امام علی علیه السلام علاوه بر اینکه وجود مقدسشان مملو از عدالت‌وری بود، از کارگزاران حکومت خویش نیز همواره می‌خواستند که به انصاف و عدالت رفتار کنند، چنانچه در فرمان خود به مالک اشتر در این مورد می‌فرمایند: «أَنْصِفِ اللهَ وَ أَنْصِفِ النَّاسَ مِنْ نَفْسِکَ، وَ مِنْ خَاصَّةِ أَهْلِکَ، وَ مَنْ لَکَ فِيهِ هَوًى مِنْ رَعِيَّتِکَ، فَإِنَّکَ إِلاَّ تَفْعَلْ تَظْلِمْ؛ وَ مَنْ ظَلَمَ عِبَادَ اللهِ کَانَ اللهُ خَصْمَهُ دُونَ عِبَادِهِ، وَ مَنْ خَاصَمَهُ اللهُ أَدْحَضَ حُجَّتَهُ، وَ کَانَ لِلَّهِ حَرْباً حَتَّى يَنْزِعَ أَوْ يَتُوبَ. وَ لَيْسَ شَيْءٌ أَدْعَى إِلَى تَغْيِيرِ نِعْمَةِ اللهِ وَ تَعْجِيلِ نِقْمَتِهِ مِنْ إِقَامَة عَلَى ظُلْم، فَإِنَّ اللهَ سَمِيعٌ دَعْوَةَ الْمُضْطَهَدِينَ وَ هُوَ لِلظَّالِمِينَ بِالْمِرْصَادِ» [۶] «انصاف در برابر خداوند و مردم را نسبت به خويشتن و خاندان خود و کسانى که از رعايا مورد علاقه تواند رعايت کن، زيرا اگر چنين نکنى (و انصاف را رعايت ننمايى) ستم خواهى کرد و کسى که به بندگان خدا ستم کند خداوند پيش از بندگانش دشمن او خواهد بود و کسى که خداوند دشمن او باشد عذرش را نمى پذيرد و در مقام نبرد با خداست تا زمانى که دست از ستم بردارد و توبه کند. (بدان) هيچ چيز در تغيير نعمت هاى خداوند و تعجيل انتقام و کيفر او از اصرار بر ظلم و ستم سريع تر نيست، زيرا خداوند دعاى مظلومان را (بر ضد تو) مى شنود و در کمين ستم کاران است». 

و نیز در مورد اجرای عدالت به استاندار فارس چنین فرمودند: «اِسْتَعْمِلِ الْعَدْلَ وَاحْذَرِ الْعَسْفَ وَالْحَيْفَ فَاِنَّ الْعَسْفَ يَعودُ بِالْجَلاءِوَالْحَيْفَ يَدْعوا اِلَى السَّيْفِ» [۷] «عدالت را اجرا كن و از زورگويى و ستمگرى بپرهيز، زيرا زورگويى مردم را به ترك از وطن وا می‌دارد، و ستم آنان را به قيام مسلّحانه مى كشاند». 

یکی از مهمترین جلوه‌های عدالت ورزی مولای متقیان حضرت امام علی علیه السلام، نگاه خاص او به فرودستان و فقیران جامعه بود، مسلماً عدالت در جامعه‌ای حاکم است که شکاف و تضاد طبقاتی میان اغنیا و فقرای آن جامعه وجود نداشته باشد، چرا که از منظر آن حضرت خداوند متعال نیاز فقرا را در اموال اغنیا معین کرده است، پس اگر ما در جامعه کنونی خویش شاهد این هستیم که فقرا در جامعه وجود دارند به خاطر این است که ثروتمندان در حقیقت از حق فقرا که خداوند متعال در اموالشان معین کرده است استفاده می‌کنند و به آنها نمی‌دهند، چنانچه مولای متقیان حضرت امام علی علیه السلام در این مورد می‌فرمایند: «اِنَّ اللّه َ سُبْحانَهُ فَرَضَ فى أمْوالِ الاَْغْنياءِ اَقْواتَ الْفُقَراءِ فَما جاعَ فَقيرٌاِلاّ بِما مُتِّعَ بِهِ غَنىٌّ، وَ اللّه ُ تَعالى سائِلُهُمْ عَنْ ذلِكَ» [۸] «خداوند سبحان غذاى فقرا را در اموال ثروتمندان قرار داده است، پس هيچ فقيرى در دنيا گرسنگى نمى كشد مگر اين كه ثروتمندى حق او را نداده باشد و خداوند از اغنيادر اين باره خواهد پرسيد». 

یکی دیگر از جلوه‌های عدالت ورزی مولای متقین حضرت امام علی علیه السلام در این بود که اجرای عدالت و قانون را به همه اقشار جامعه اعم از مستضعفان و نیرومندان و اغنیا و صاحبان مقام عمومیت بخشیده بودند، متاسفانه در بسیاری از جوامع شاهد این هستیم که اجرای قانون فقط مخصوص مستضعفان و فرودستان است، اما فرادستان و اغنیا و صاحبان مقام و منصب از اجرا شدن عدالت بر آنان مصون هستند! این در حالی است که مولای متقیان حضرت امام علی علیه السلام همه اقشار جامعه در همه موقعیت‌هایشان را در یک مرتبه می‌دیدند و در اجرای عدالت و قانون با همه اقشار جامعه به یک گونه رفتار می‌کردند، چنانچه فرموده‌اند: «لَمْ يَكُنْ لِأَحَدٍ فِىَّ مَهْمَزٌ وَ لالِقائلٍ فِىَّ مَغْمَزٌ، الَـذَّلـيلُ عِنْدى عَـزيزٌ حَتّى اخُذَ الْحَـقَّ لَـهُ، وَ الْقَوِىُّ عِنْدى ضَعيفٌ حَتّى اخُذَ الْحَـقَّ مِنْهُ. رَضينا عَنِ اللّه ِ قَـضاءَهُ وَ سَلَّمْنا لِلّه أَمْـرَهُ» [۹] «در تمامى زندگىِ من، نقطه سياهى نيست تا عيب جويان و اشاره كنندگان با چشم و ابرو اشاره كنند و سخنى گويند. خوارترين افراد نزد من عزيز است تا حق او را بستانم و نيرومند نزد من ناتوان است تا حق ديگران را از او بازگيرم. ما با تمام وجود به قضاى الهى خشنود و در برابر فرمانش تسليم هستيم». 

پی نوشت

[۱] بحارالانوار، علامه مجلسی، جلد ۷۲، صفحه ۳۵۰

[۲] بحارالانوار، علامه مجلسی، جلد ۷۲، صفحه ۳۵۰

[۳] سوره مائده، آیه ۸

[۴] غرر الحکم و درر الکلم، عبدالواحد تمیمی آمدی، جلد ۱، صفحه ۳۳۵، حدیث ۴۷۸۹

[۵] بیست گفتار، صفحه ۳

[۶] نهج البلاغه، نامه ۵۳

[۷] نهج البلاغه، حکمت ۴۷۶

[۸] نهج البلاغه، حکمت ۳۲۸

[۹] نهج البلاغه، خطبه ۳۷