خصوصیات اهل بصیرت

مقدمه: خداوند متعال در قرآن کریم برای انسان‌هایی که اهل بصیرت هستند و به باطن و معنی تمامی امورات پی می‌برند از واژه «اولی الابصار» استفاده کرده است که این واژه به معنی صاحبان بصیرت و بینش است، به طور مثال قرآن کریم می‌فرماید: «وَاللَّهُ يُؤَيِّدُ بِنَصْرِهِ مَنْ يَشَاءُ ۗ إِنَّ فِي ذَٰلِكَ لَعِبْرَةً لِأُولِي الْأَبْصَارِ» [۱] «و خداوند، هر کس را بخواهد (و شایسته بداند)، با یاری خود، تأیید می‌کند. در این، عبرتی است برای بینایان». 

یکی از اصلی‌ترین خصوصیات انسان‌های با بصیرت این است که از چشم‌ها و قدرت بینایی که خداوند متعال با آنان عطا فرموده است تنها در راه دیدن ظواهر دنیوی و سطحی نگری و نگاهی ساده به امورات گوناگون استفاده نمی‌کنند، بلکه نگاهشان به همه امورات عمیق است و به عبارتی دیگر ژرف اندیش هستند. در حقیقت این نگاه عمیق و پر از تامل و تفکر انسان‌های با بصیرت است که موجب می‌شود که آنان ساده لوح نباشند و به راحتی فریب نخورند، همین نگاه سطحی افراد به ظاهر مسلمان در عصر حضرت امام علی علیه السلام بود که موجب شد آن امام والا مقام به روی آنان شمشیر بکشد و با آنان بجنگد، چنانچه آن حضرت تاکید فرمودند که پرچمدار این جنگ تنها انسان‌های با بصیرت هستند، چنانچه می‌فرمودند: « وَ قَدْ فُتِحَ بَابُ الْحَرْبِ بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَ أَهْلِ الْقِبْلَةِ، وَ لَا يَحْمِلُ هَذَا الْعَلَمَ إِلَّا أَهْلُ الْبَصَرِ وَ الصَّبْرِ وَ الْعِلْمِ [بِمَوَاقِعِ] بِمَوَاضِعِ الْحَقِّ، فَامْضُوا لِمَا تُؤْمَرُونَ بِهِ وَ قِفُوا عِنْدَ مَا تُنْهَوْنَ عَنْهُ وَ لَا تَعْجَلُوا فِي أَمْرٍ حَتَّى تَتَبَيَّنُوا، فَإِنَّ لَنَا مَعَ كُلِّ أَمْرٍ تُنْكِرُونَهُ غِيَراً» [۲] «بين شما و اهل قبله باب جنگ گشوده شده، و اين پرچم را به دوش نمى كشد مگر آن كه اهل بصيرت و استقامت و داناى به موارد حق باشد. پس آنچه را به آن مأمور مى شويد انجام دهيد، و از آنچه نهى مى گرديد باز ايستيد، و در كارى تا دقيقا بررسى نكنيد شتاب نورزيد، زيرا آنچه را شما (از روى جهل) منكر آن هستيد ما را قدرت تغيير آن هست». 

یکی دیگر از خصوصیات افراد با بصیرت این است که همواره بر تمامی مقدرات الهی صبور و شکیبا هستند، و به گونه‌ای بین صبور بودن و بصیرتشان ارتباط است که هیچ انسان با بصیرتی را عجول و بی‌صبر نمی‌یابیم و نیز هیچ گونه انسان صبوری را بی‌بصیرت نمی‌یابیم! چنانچه خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرماید: «الْآنَ خَفَّفَ اللَّهُ عَنْكُمْ وَعَلِمَ أَنَّ فِيكُمْ ضَعْفًا ۚ فَإِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ مِائَةٌ صَابِرَةٌ يَغْلِبُوا مِائَتَيْنِ ۚ وَإِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ أَلْفٌ يَغْلِبُوا أَلْفَيْنِ بِإِذْنِ اللَّهِ ۗ وَاللَّهُ مَعَ الصَّابِرِينَ» [۳] «اکنون (پس از جنگ بدر) خدا بر شما تخفیف داد و معلوم کرد که در شما ضعف (ایمان) راه یافته، پس اگر صد نفر از شما صبور و پایدار باشند بر دویست نفر و اگر هزار، بر دو هزار آنان به اذن خدا غالب خواهند شد، و خدا با صابران است». 

شاید در نگاه اول اینگونه به نظر برسد که مراد از این آیه و ضعفی که در در مورد آن ۱۰۰ نفر بیان شده است به ضعف بدنی آنها اشاره دارد، اما مراد از ضعف در این آیه، ضعف در بصیرت است، چرا که همه مومنانی که در صدر اسلام بودند، از توانمندی بدنی در مقابل دشمنان برخوردار نبودند، بلکه حتی برخی از آنان از نظر قدرت بدنی بسیار ضعیف بودند، اما چون بصیرت بالایی داشتند استقامت و صبر و ایستادگی می‌کردند. 

یکی دیگر از خصوصیات انسان‌های با بصیرت این است که در تمامی چیزهایی که به آنها نظر می‌کنند، سطحی از کنارشان گذر نمی‌کنند بلکه در آنها تفکر و تأمل می‌کنند و عبرت می‌گیرند، چنانچه خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرماید: «أَوَلَمْ يَرَوْا أَنَّا نَسُوقُ الْمَاءَ إِلَى الْأَرْضِ الْجُرُزِ فَنُخْرِجُ بِهِ زَرْعًا تَأْكُلُ مِنْهُ أَنْعَامُهُمْ وَأَنْفُسُهُمْ ۖ أَفَلَا يُبْصِرُونَ» [۴] «آیا ندیدند که ما آب باران را به سوی زمین خشک بی‌آب و گیاه می‌بریم آن گاه حاصلی که خود و چهارپایانشان از آن بخورند می‌رویانیم؟ آیا باز هم چشم بصیرت نمی‌گشایند (تا لطف رحمت واسع خدا را به خلق بنگرند)». 

مولای متقیان حضرت امام علی علیه السلام در مورد این خصوصیت انسان‌های با بصیرت می‌فرمایند: «إنّما البَصيرُ مَن سَمِعَ فَتَفَكَّرَ ، و نَظَرَ فأبصَرَ ، و انتَفَعَ بالعِبَرِ ، ثُمّ سَلَكَ جَدَدا واضِحا يَتَجنَّبُ فيهِ الصَّرعَةَ في المَهاوي» [۵] «بصير كسى است كه بشنود و بينديشد، ببيند و بينا شود و از عبرتها بهره گيرد. سپس راه آشكار و روشن را در پيش گيرد و از افتادن در پرتگاههاى آن، بپرهيزد». 

مقام معظم رهبری حفظه الله که به عنوان یک الگوی شاخص انسان با بصیرت هستند، در مورد این حدیث از حضرت امام علی علیه السلام می‌فرمایند: «نظر یعنی نگاه کند، چشم خود را نبندد، ایراد کار بسیاری از کسانی که در لغزشگاه‌های بی‌بصیری لغزیدند و سرنگون شدند، این است که نگاه نکردند و چشم خودشان را بر یک سری حقایق واضح بستند، انسان باید نگاه کند، وقتی که نگاه کرد آنگاه خواهد دید، ما اگر بخواهیم بصیرت پیدا کنیم باید چشم را باز کنیم، باید ببینیم، یک چیزهایی است که قابل دیدن است، اگر ما از آنها سطحی عبور کنیم، آنها را نبینیم، طبعاً اشتباه می‌کنیم».[۶]

نگاه ما به تاریخ و سرگذشت گذشتگان نباید تنها نگاه ظاهری باشد بلکه باید نگریستن به آنان و عاقبت آنان، نگریستنی توأمان با تفکر و تأمل و عبرت آموزی باشد، در حقیقت این نگریستن توأم با تفکر و تأمل و عبرت آموزی از خصوصیات بارز انسان‌های با بصیرت است، چنانچه خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرماید: «أَفَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَتَكُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ يَعْقِلُونَ بِهَا أَوْ آذَانٌ يَسْمَعُونَ بِهَا ۖ فَإِنَّهَا لَا تَعْمَى الْأَبْصَارُ وَلَٰكِنْ تَعْمَى الْقُلُوبُ الَّتِي فِي الصُّدُورِ» [۷] «آیا (این کافران) در روی زمین به سیر و تماشا نرفتند تا دلهاشان بینش و هوش یابد و گوششان به حقیقت شنوا گردد؟ که (این کافران را) چشمهای سر گرچه کور نیست لیکن چشم باطن و دیده دلها کور است». 

پی نوشت

[۱] سوره آل عمران، آیه ۱۳

[۲] نهج البلاغه، خطبه ۱۷۳

[۳] سوره انفال، آیه ۶۶

[۴] سوره سجده، آیه ۲۷

[۵] نهج البلاغه، خطبه ۱۵۳

[۶] فرمایشات گوهربار مقام معظم رهبری حفظه الله، مورخ: ۱۳۸۹/۸/۴

[۷] سوره حج، آیه ۴۶