قبل از بیان این مطلب که چه کلمه‌هایی در قرآن کریم به اذان دلالت دارند به معنی خود کلمه اذان می‌پردازیم، اذان که ریشه سه حرفی‌اش اذن است، به معنای آگاهی دادن در مورد چیزی است، و در اصطلاح رایج اسلامی‌اش نیز به معنی آگاهی دادن مومنان به داخل شدن در وقت نماز است.
مقدمه: شاید در نگاه اول اینگونه به نظر برسد که تنها کلمه‌ای که در قرآن کریم دال بر اذان و مشتقات آن مانند موذن دارد، خود کلمه «اذان» باشد، کما اینکه در چند آیه از کلام الله مجید، از واژه اذان که به معنی آگاهی دادن و خبر به گوش رساندن است استفاده شده است، چنانچه خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرماید:«وَأَذَانٌ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ إِلَى النَّاسِ يَوْمَ الْحَجِّ الْأَكْبَرِ أَنَّ اللَّهَ بَرِيءٌ مِنَ الْمُشْرِكِينَ ۙ وَرَسُولُهُ» [۱] «و این، اعلامی است از ناحیه خدا و پیامبرش به (عموم) مردم در روز حج اکبر [= روز عید قربان] که: خداوند و پیامبرش از مشرکان بیزارند!».
و نیز می‌فرماید:«فَلَمَّا جَهَّزَهُمْ بِجَهَازِهِمْ جَعَلَ السِّقَايَةَ فِي رَحْلِ أَخِيهِ ثُمَّ أَذَّنَ مُؤَذِّنٌ أَيَّتُهَا الْعِيرُ إِنَّكُمْ لَسَارِقُونَ» [۲] «و هنگامی که (مأمور یوسف) بارهای آنها را بست، ظرف آبخوری پادشاه را در بارِ برادرش گذاشت؛ سپس کسی صدا زد؛ «ای اهل قافله، شما دزد هستید!»
و نیز می‌فرماید:«وَأَذِّنْ فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجَالًا وَعَلَىٰ كُلِّ ضَامِرٍ يَأْتِينَ مِنْ كُلِّ فَجٍّ عَمِيقٍ» [۳] «و مردم را دعوت عمومی به حج کن؛ تا پیاده و سواره بر مرکبهای لاغر از هر راه دوری بسوی تو بیایند...»
و نیز می‌فرماید:«وَنَادَىٰ أَصْحَابُ الْجَنَّةِ أَصْحَابَ النَّارِ أَنْ قَدْ وَجَدْنَا مَا وَعَدَنَا رَبُّنَا حَقًّا فَهَلْ وَجَدْتُمْ مَا وَعَدَ رَبُّكُمْ حَقًّا ۖ قَالُوا نَعَمْ ۚ فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَيْنَهُمْ أَنْ لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الظَّالِمِينَ» [۴] «و بهشتیان دوزخیان را صدا می‌زنند که: «آنچه را پروردگارمان به ما وعده داده بود، همه را حق یافتیم؛ آیا شما هم آنچه را پروردگارتان به شما وعده داده بود حق یافتید؟!» گفتند: «بله!» در این هنگام، ندادهنده‌ای در میان آنها ندا می‌دهد که: «لعنت خدا بر ستمگران باد!».
و نیز بسیاری از آیات دیگر که در آن آیات کلمه اذان و مشتقات آن ذکر شده است.
اما نکته قابل توجه اینجاست که هیچ کدام از کلمه اذان و مشتقات آن که در قرآن کریم ذکر شده است در معنای اصطلاحی و رایج اذان که در شریعت مقدس اسلام برای اعلام وقت نماز و فراخوان اقامه آن تشریع شده است به کار نرفته‌اند!
حالا سوال پیش می‌آید که پس چه کلمه‌ای در آیات قرآن کریم دال بر مفهوم رایج اذان که آگاهی دادن برای اقامه نماز است استفاده شده است؟
پاسخ به این سوال این است که تنها کلمه‌ای که دال بر مفهوم رایج اذان در شریعت اسلام است، «نداء» و مشتقات آن است! چنانچه خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرماید: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا نُودِيَ لِلصَّلَاةِ مِنْ يَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلَىٰ ذِكْرِ اللَّهِ وَذَرُوا الْبَيْعَ ۚ ذَٰلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ» [۵] «ای کسانی که ایمان آورده‌اید! هنگامی که برای نماز روز جمعه اذان گفته شود، به سوی ذکر خدا بشتابید و خرید و فروش را رها کنید که این برای شما بهتر است اگر می‌دانستید!»
و نیز می‌فرماید: «وَإِذَا نَادَيْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ اتَّخَذُوهَا هُزُوًا وَلَعِبًا ۚ ذَٰلِكَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لَا يَعْقِلُونَ» [۶] «آنها هنگامی که (اذان می‌گویید، و مردم را) به نماز فرا می‌خوانید، آن را به مسخره و بازی می‌گیرند؛ این بخاطر آن است که آنها جمعی نابخردند».
در دو آیه شریفه مذکور که واژه ندا و مشتقات آن ذکر شده است، به گفته تمامی مفسرین قرآن در مورد اذان بحث شده است و مراد از ندا در این آیات، اذان است.
نکته جالب اینجاست که علاوه بر اینکه در آیات قرآن کریم از واژه ندا و مشتقات آن برای مفهوم رایج اذان استفاده شده است، در احادیث و روایات نیز از این واژه برای بیان مفهوم اذان استفاده شده است! چنانچه نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم می‌فرمایند: «إنّ الشَّيطانَ إذا سَمِعَ النِّداءَ بالصَّلاةِ هَرَبَ» [۷] «شيطان چون بانگ دعوت به نماز (اذان) را بشنود، بگريزد».
و نیز مولای متقیان حضرت امام علی علیه السلام می‌فرمایند: «مَنْ سَمِعَ النِّدآءَ فَلَمْ يُجِبْهُ مِنْ غَيْر عِلَّةٍ فَلا صـَلاةَ لـَهُ» [۸] «هر كه صداى اذان جماعت را بشنود و بدون هيچ عذرى اجابت نكند نماز ندارد (نمازش مقبول نيست)».
پی نوشت
[۱] سوره توبه، آیه ۳
[۲] سوره یوسف، آیه ۷۰
[۳] سوره حج، آیه ۲۷
[۴] سوره اعراف، آیه ۴۴
[۵] سوره جمعه، آیه ۹
[۶] سوره مائده، آیه ۵۸
[۷] کنز العمال، متقی هندی، حدیث ۲۰۹۵۱
[۸] بحارالانوار، جلد ۵۵، صفحه ۳۷۵