آداب اسلامی تجارت

مقدمه: مسئله تجارت و فعالیت اقتصادی در جامعه اسلامی آنقدر مهم است که یکی از مهمترین رسالت‌های انبیا علیهم السلام در کنار دعوت به یکتاپرستی بوده است، چنانچه خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرماید: «وَإِلَىٰ مَدْيَنَ أَخَاهُمْ شُعَيْبًا ۗ قَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَكُمْ مِنْ إِلَٰهٍ غَيْرُهُ ۖ قَدْ جَاءَتْكُمْ بَيِّنَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ ۖ فَأَوْفُوا الْكَيْلَ وَالْمِيزَانَ وَلَا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْيَاءَهُمْ وَلَا تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلَاحِهَا ۚ ذَٰلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ» [۱] «و به سوی مدین، برادرشان شعیب را (فرستادیم)؛ گفت: «ای قوم من! خدا را بپرستید، که جز او معبودی ندارید! دلیل روشنی از طرف پروردگارتان برای شما آمده است؛ بنابر این، حق پیمانه و وزن را ادا کنید! و از اموال مردم چیزی نکاهید! و در روی زمین، بعد از آنکه (در پرتو ایمان و دعوت انبیاء) اصلاح شده است، فساد نکنید! این برای شما بهتر است اگر با ایمان هستید!». 

یکی از مهم‌ترین آداب اسلامی تجارت این است که قبل از اینکه وارد تجارت و فعالیت اقتصادی شویم احکام اسلامی آن را فراگیریم و به حلال‌ها و حرام‌هایی که شریعت مقدس اسلام برای آن در نظر گرفته است پایبند باشیم، چرا که در غیر این صورت دچار شبهات و گرفتاری در حرام‌های آن می‌شویم، چنانچه حضرت امام جعفر صادق علیه السلام می‌فرمایند: «مَن أرادَ التّجارةَ فلْيَتَفقَّهْ في دِينِهِ لِيَعلمَ بذلكَ ما يَحِلُّ لَهُ مِمّا يَحْرُمُ علَيهِ ، و مَن لَم يَتَفقّهْ في دِينِهِ ثُمّ اتّجَرَ تَورَّطَ الشُّبُهاتِ» [۲] «هر كس بخواهد تجارت كند بايد احكام دين خود را بياموزد تا بدين وسيله حلال را از حرام بازشناسند. كسى كه احكام دين خود را نياموزد و تجارت كند در كام شبهات فرو مى غلتد». 

یکی از عمده‌ترین مفاسد اقتصادی که در صورت آگاهی نداشتن از حلال و حرام تجارت به آن دچار می‌شویم ربا است، چنانچه مولای متقیان حضرت امام علی علیه السلام می‌فرمایند: «مَنِ اتَّجَرَ بغَيرِ فِقهٍ فَقَدِ ارتَطَمَ في الرِّبا» [۳] «آن كه بدون دانستن احكام دين تجارت كند ، به ورطه ربا افتد». 

یکی دیگر از آداب اسلامی تجارت، پرهیز از هرگونه فریب و تقلب در معاملات و ارائه چهره غیر واقعی از کالاها است، متاسفانه بسیاری از بازاریان به فروش کالاهای تقلبی و یا تحمیل کالاهای نامرغوب به جای کالای مرغوب یا مخلوط نمودن آنها با یکدیگر و یا درآمیختن کالای ارزان قیمت به کالای گران قیمت مبتلا هستند که همگی آنها از مصادیق غش در معامله به شمار می‌رود که در شریعت مبین اسلام بسیار مورد نهی و نکوهش قرار گرفته است، چنانچه در روایتی چنین آمده است:«مَرّ رسولُ اللّه صلى الله عليه و آله بِرَجُلٍ يَبِيعُ طَعاما قد خَلَطَ جَيِّدا بِقَبِيحٍ، فقالَ له النبيُّ صلى الله عليه و آله : ما حَمَلَكَ على ما صَنَعتَ ؟ ! فقالَ : أرَدتُ أن يَنفُقَ ! فقالَ لَهُ النبيُّ صلى الله عليه و آله : مَيِّزْ كُلَّ واحِدٍ مِنهُما على حِدَةٍ ؛ ليسَ في دِينِنا غِشٌّ» [۴] «پيامبر خدا صلى الله عليه و آله به مردى كه گندم مرغوب و نا مرغوبى را با هم مخلوط كرده بود و مى فروخت فرمود : چرا اين كار را كرده اى؟ عرض كرد : مى خواستم [جنس نا مرغوب] به فروش برسد. پيامبر صلى الله عليه و آله به او فرمود : آنها را از هم جدا كن. در دين ما دغلكارى جايى ندارد». 

یکی دیگر از آداب اسلامی تجارت این است که فروشنده باید با تمامی خریداران رفتاری عادلانه و یکسان داشته باشد و تا جایی که می‌تواند به آنان آسان بگیرد و تخفیف دهد، به خصوص اینکه فرد فروشنده باید برای خریداران بی‌بضاعت تسهیلات مناسبی را فراهم آورد که آنان بتوانند در قالب قرض و نسیه و با داشتن مهلت برای بازپرداخت بدهی، خریدشان را انجام دهند، چنانچه خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرماید: «وَإِنْ كَانَ ذُو عُسْرَةٍ فَنَظِرَةٌ إِلَىٰ مَيْسَرَةٍ ۚ وَأَنْ تَصَدَّقُوا خَيْرٌ لَكُمْ ۖ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ» [۵] «و اگر (بدهکار،) قدرت پرداخت نداشته باشد، او را تا هنگام توانایی، مهلت دهید! (و در صورتی که براستی قدرت پرداخت را ندارد،) برای خدا به او ببخشید بهتر است؛ اگر (منافع این کار را) بدانید!». 

پی نوشت

[۱] سوره بقره، آیه ۲۸۲

[۲] وسائل الشیعه، جلد ۱۷، صفحه ۳۸۲

[۳] الکافی، جلد ۵، صفحه ۱۵۴

[۴] کنز العمال، جلد ۴، صفحه ۱۵۹

[۵] سوره بقره، آیه ۲۸۰