حیا یکی از مهم‌ترین خاستگاه‌های فطری انسان است و مانند بسیاری از امورات فطری در فطرت انسان‌ها نهادینه شده است، پس آنچه که در مورد حیا مسلم است این است که حیا یک امر اکتسابی و آموختنی نیست بلکه یک امر ذاتی است که باید آن را به سوی کمال، حرکت و رشد داد.
مقدمه: در اصطلاح عامیانه از واژه شرم در کنار حیا استفاده می‌شود، مثلاً می‌گویند: «فلانی شرم و حیا ندارد». این به این معنا است که حیا همان شرم داشتن از انجام امورات ناپسندی است که انسان به خاطر ترس از سرزنش دیگران آنها را انجام نمی‌دهد.
اما این دیگران که انسان از ترس سرزنش آنها و خجالت کشیدن در مقابل آنها از انجام امورات ناپسند خودداری می‌کند چه کسانی هستند؟ آیا فقط این افراد انسان‌ها هستند؟
مسلماً پاسخ به این سوال «خیر» است؛ چرا که این خجالت کشیدن و ترس از سرزنش شدن توسط دیگران دارای سه قسم است:
قسم اول آن که بالاترین مرحله از حیا ورزی است، شرم و حیا داشتن و خجالت کشیدن از خداوند متعال است، این خجالت کشیدن از خداوند متعال یعنی همان تعبیر حضرت امام خمینی رحمت الله علیه که می‌فرمودند: عالم محضر خداست، در محضر خدا گناه نکنید؛ یعنی اگر انسان در همه حالات خود را در حضور خداوند متعال ببیند از شدت شرم و حیا و خجالتی که از خداوند متعال می‌کشد به انجام گناهان مرتکب نمی‌شود.
قسم دوم حیا ورزی، این است که انسان از همنوعان خودش یعنی انسان‌های دیگر خجالت بکشد و از ترس سرزنش شدن آنان به انجام گناهان مرتکب نشود.
و قسم سوم حیا ورزی، خجالت کشیدن انسان از خودش است، شاید در اصطلاحات عامیانه نیز این را به کرات شنیده باشیم که در سرزنش و ملامت کسی که گناهی را انجام داده است می‌گویند: «آیا از خودت خجالت نکشیدی؟!».
در مرحله اول حیاورزی که شرم و حیا داشتن انسان از خداوند متعال است و بالاترین مرحله از حیاورزی محسوب می‌شود، انسان به تقوا پیشگی دست پیدا می‌کند، در حقیقت تقوا پیشگی پوششی برای جان آدمی است و خداوند متعال از آن به عنوان لباسی تعبیر می‌کند که ما را می‌پوشاند و مایه زینت ماست، چنانچه در قرآن کریم می‌فرماید: «يَا بَنِي آدَمَ قَدْ أَنْزَلْنَا عَلَيْكُمْ لِبَاسًا يُوَارِي سَوْآتِكُمْ وَرِيشًا ۖ وَلِبَاسُ التَّقْوَىٰ ذَٰلِكَ خَيْرٌ ۚ ذَٰلِكَ مِنْ آيَاتِ اللَّهِ لَعَلَّهُمْ يَذَّكَّرُونَ» [۱] «ای فرزندان آدم! لباسی برای شما فرستادیم که اندام شما را می‌پوشاند و مایه زینت شماست؛ اما لباس پرهیزگاری بهتر است! اینها (همه) از آیات خداست، تا متذکّر (نعمتهای او) شوند».
در حقیقت در این آیه شریفه لباس پرهیزکاری که همان لباس شرم و حیا داشتن انسان از خداوند متعال است از لباس‌هایی که انسان با آنها اندامش را می‌پوشاند جایگاه بالاتری دارد! این به تنهایی نشان دهنده اهمیت پرهیزکاری و تقوا پیشگی که همان بالاترین مرحله از شرم و حیا یعنی شرم و حیا داشتن انسان از خداوند متعال است می‌باشد.
علاوه بر آن از منظر مولای متقیان حضرت امام علی علیه السلام نیز بهترین لباس دنیوی، لباس ظاهری که آن را می‌پوشیم نیست، بلکه حیا است، چنانچه می‌فرمایند: «احسن ملابس الدنیا الحیاء» [۲] «نیکوترین لباس هاى دنیا، لباس حیا است».
داشتن شرم و حیا یک امر اکتسابی و آموختنی نیست بلکه خداوند متعال حیا را در فطرت تمامی انسان‌ها نهادینه کرده است و انسان باید با ایمان به خداوند متعال آن را در خودش رشد دهد، پس بنابراین حیا نوعی انفعال و انقباضی است که در وجود تمامی انسان‌ها نهادینه شده است تا انسان‌ها بدین وسیله از انجام امورات ناشایست خودداری کنند، چنانچه مولای متقیان حضرت امام علی علیه السلام می‌فرمایند: «الحَياءُ يَصُدُّ عَنِ فِعلِ القَبيحِ» [۳] «حيا انسان را از كار زشت ، باز مى دارد».
پی نوشت
[۱] سوره اعراف، آیه ۲۶
[۲] غرر الحکم و درر الکلم، عبدالواحد تمیمی آمدی، صفحه ۱۹۵
[۳] غرر الحکم و درر الکلم، عبدالواحد تمیمی آمدی، صفحه ۷۴