استفاده از کلمات محبت‌آمیز و مؤدبانه والدین با یکدیگر و همچنین با فرزندان، نقش مهمی در پرورش شخصیت فرزندان و ایجاد محیط صمیمانه در خانواده دارد.
شخصیت و منش اصلی هر فردی از دوران کودکی او پی ریزی می شود و در این امر، اطرافیان به ویژه والدین، بیشترین و پایدارترین نقش را دارند. پدر و مادر، خواه ناخواه، عینی ترین الگو و مهم ترین عنصر اثرگذار در زندگی کودکان هستند و در همه مراحل زندگی خود، دیدگاه ها، باورها و جهت گیری هایشان را در مورد مسائل گوناگون به کودکان منتقل می کنند. کودکان با دیدن رفتار و برخورد والدین خود با دیگران، بسیاری از نکات تربیتی را یاد می گیرند و حتی با زیر نظر گرفتن پدر و مادر، می خواهند ببینند نکاتی را که آنها به کودکان سفارش می کنند، خودشان در زندگی به آن ها عمل می کنند یا نه. در صورتی که کوچک ترین تناقضی در اندیشه و عمل بزرگ ترها وجود داشته باشد، کودکان رفتارها و نکاتی را که بزرگ ترها در تلاشند به آنها بیاموزند، نمی پذیرند و یاد نمی گیرند.
به طور کلی آن چیزی که کودک در دوران اول زندگی اش می آموزد، تا پایان عمر، او را همراهی می کند. به همین دلیل، این مرحله از زندگی و نقش بسزای والدین در تربیت و آموزش کودکان، از اهمیت و ارزش بالایی برخوردار است. یکی از جنبه های مهم تربیت در تکوین شخصیت انسان، توجه به نیازهای روانی در دوران کودکی است. کودک در کنار نیازهای جسمانی، به توجه و مراقبت های روانی و پرورش عاطفی، اجتماعی، نیازمند است. از جمله نیازهای روانی و ضروری کودک، نیاز به محبت است. محبت و احترام، مهم ترین عامل تأمین سلامت و بهداشت روان کودک و بهترین روش تربیت است. خانواده، مطمئن ترین مکانی است که در آن کودک می تواند احساس محبت و صمیمیت خالصانه را درک کند. اگر این محبت و عشق از کودک دریغ شود، موجب پیدایش آثار فردی و اجتماعی ناگوار و گاه جبران ناپذیری در دوران بزرگ سالی می شود. کم محبتی در دوران کودکی، زمینه ساز بسیاری از شرارت ها، جنایت ها و آشفتگی های اجتماعی از جمله ناامیدی و پرتوقعی است. والدین می توانند با رعایت اصل احترام و محبت، بسیاری از نابسامانی های روحی و روانی کودک را اصلاح و او را به سوی هدف مورد نظر که همان رشد و پرورش انسانی سالم و سودمند است، هدایت کنند. از این رو به بیان نکاتی درباره ی رعایت اصل احترام و محبت به کودک میپردازیم؛
۱. والدین باید برای کودک وقت بگذارند و با گفت وگو از روی حوصله، محبت ورزیدن و برقراری ارتباط درست و میانه با او، اندیشه و رفتار نادرست کودک را اصلاح کنند و دانش کودک را در زمینه شناخت، و اراده او را در عمل به رفتارهای شایسته و پسندیده افزایش دهند.
۲. والدین میتوانند با برقراری تماس جسمانی با کودک مثل در آغوش گرفتن، بوسیدن، نوازش کردن و دست بر سر او کشیدن، راهی برای برقراری ارتباط با او و اطمینان خاطر دادن به او برای این که او ارزشمند است و خانواده همیشه از او حمایت عاطفی خواهد کرد به کودک اطمینان دهند. صحبت کردن و گوش دادن به حرف های کودک نیز به اندازه تماس جسمانی، برای حفظ ارتباط با کودک اهمیت دارد. پس والدین برای داشتن ارتباطی مناسب با کودک، هر بار که کودک رفتار شایسته ای انجام می دهد، باید او را در آغوش بگیرند، و اورا ببوسند و تحسینش کنند.
۳. کودک باید با فهم و احساس واقعی باور کند والدین دوستش دارند و برایش احترام قائل هستند. پس والدین باید این دوست داشتن و احترام گذاشتن را به خوبی به او نشان دهند. رفتار محبت آمیز و محترمانه و برقراری ارتباط متناسب و درست با کودک، در روح و روان او تأثیر فراوانی دارد. این گونه برخوردها، او را به زندگی، دل گرم و عواطف لطیف او را تقویت می کند و حس کمک به دیگران و مهربانی را در او بیدار می کند.
۴. یکی از روش های پسندیده که بر محبت و مهرورزی می افزاید، پاداش دادن است که این امر به ویژه در کودکان تأثیر بسزایی دارد. رسول اکرم(ص) درباره ارزش و اهمیت هدیه دادن به کودکان فرموده است: کسی که هدیه ای را از بازار برای کودکش ببرد، همانند کسی است که صدقه ای حمل می کند تا آن را به مقصد برساند.(۱)
امروزه بسیاری از روان شناسان نیز بر تشویق و تحسین کودکان تأکید می کنند؛ زیرا اگر این امر بجا و به اندازه صورت گیرد، دگرگونی جدی در زندگی کودک ایجاد می کند. پاداش دادن، تحسین و پرهیز از تنبیه، از انگیزه های مهم کودک برای ادامه دادن و تکرار رفتار مناسب و شایسته در اوست و قدرت تشخیص رفتار پسندیده و ناپسند از یکدیگر، در ذهن او تقویت می شود. نکته مهم این است که کودک را باید صادقانه، با میانه روی و پرهیز از زیاده روی، تشویق و تحسین کرد و نباید پیوسته و بدون دلیل یا نابجا به او پاداش و هدیه مادی داد. همچنین لازم است والدین انواع پاداش های گفتاری، رفتاری و مادی را برای کودک خود به کار ببرند و گاه در کنار پاداش مادی، با تشویق و تحسین، او را در آغوش بگیرند و نوازش کنند.
بنابراین کودک در هر حالتی، حتی اگر رفتار نادرستی هم انجام داده باشد، به توجه و عشق پدر و مادر نیازمند است. پس هیچ گاه والدین نباید به دلیل رفتار نادرست و ناشایست کودک، او را تنبیه بدنی کنند و والدین باید با کنترل خود، از داد زدن و توهین و سرزنش کودک بپرهیزند. البته در توبیخ و تربیت هشداری کودک باید والدین برخوردی قاطع و جدّی داشته باشند. پیامبر گرامی اسلام می فرماید: «کودک را نزن، بلکه با او قهر کن، ولی نه برای مدت طولانی».(۲)
البته باید به این نکته توجه داشت، همان گونه که کمبود مهر و محبت آثار خطرناکی برای فرد و جامعه به دنبال دارد، زیاده روی در محبت نیز کودک را ناتوان و بی اراده می کند و حس مسئولیت پذیری، اعتمادبه نفس و شجاعت در او تقویت نمی شود. پس در محبت کردن به کودکان نیز چون دیگر کارها باید میانه رو بود. پرورش محبت آمیز، بهترین پاداش و هدیه والدین به کودکان است و از آنجا که آنها دوست دارند به والدین خود نزدیک باشند، والدین باید وقت بیشتری را برای در کنار آن ها بودن اختصاص دهند. کودکان در پرتو مهربانی و بخشندگی، به آرامش روحی می رسند و این آرامش و امنیت سبب می شود کودک با روانی سالم پرورش یابد و با پیروی از اصول درست اخلاقی و رفتاری، آینده درخشان و شادی را برای خود پی ریزی کند.
۱. ماهنامه کودک، «مهربانی پیامبر(ص) با کودکان»، گردآوری سارا بافتی زاده، شماره 25، خرداد 1386، ص 47.
۲. یک هزار حدیث، هادی موحدی، ص 247، به نقل از: عدهالداعی، ص 79.