چکیده: آنچه از آیات و روایات در خصوص دحوالارض فهمیده می‌شود جایگاه این روز در تاریخچه خلقت زمین و ارزش عبادت در این روز است.
۲۵ ذی‌القعده روز دحوالارض است. روزی ویژه که اعمال مخصوصی برای آن ذکر شده است. دعایی با مضامین بلند اخلاقی و اجتماعی همراه با طلب رحمت، توبه و پیروزی اهل حق. به علاوه آنکه روزه در این روز نیز به طور ویژه مورد سفارش واقع شده و از چهار روز برتر برای روزه است. اما دحوالارض چه روزی است و چه ویژگی خاصی دارد که برای آن چنین اعمالی وارد شده است؟
معنای دحوالارض
"دحو" به معنای گستردن و پهن کردن است. برخی آن را به معنای پرتاب کردن و تکان دادن چیزی از محل خودش نیز گفته‌اند. از آنجا که در آغاز، تمام سطح زمین را آب حاصل از باران‌های سیلابی نخستین گرفته بود، از روز دحوالارض این باران‌ها در گودال‌ها جمع گردید و سطح خشکی‌ها پدید آمد و روز به روز گسترده‌تر شد.[۱] بنابراین دحوالارض را می‌توان زادروزی برای شروع دوره‌ای جدید برای خلقت زمین دانست.
دحوالارض در آیات
از ماده "د ح ی" و "د ح و" یکبار در قرآن آمده است. «وَ اَلْأَرْضَ بَعْدَ ذلِكَ دَحاها* أَخْرَجَ مِنْها ماءَها وَ مَرْعاها [نازعات/ ۳۱،۳۰] زمین را بعد از آن گسترش داد و از آن آب بیرون آورد و چراگاهها پدید کرد».
در این آیه قرآن اشاره به دوره‌ای خاص برای تشکیل زمین کنونی شده است؛ دوره‌ای که با یک تحول آغاز شده است. چرا که زمین قبل از آن به صورت کره‌ای مذاب و مشتعل بوده است. سپس سطح خاکی تشکیل شده و قابلیت حیات یافته و برای ظهور گیاهان و حیوانات آماده شده است.
در سوره رعد نیز گستردن زمین به عنوان فعلی از افعال الهی یاد شده و آمده است: «وَ هُوَ الَّذِى مَدَّ الْأَرْضَ وَ جَعَلَ فِیهَا رَوَاسیَ وَ أَنهارًا وَ مِن کلِّ الثَّمَرَاتِ جَعَلَ فِیهَا زَوْجَینِ اثْنَینِ يُغْشىِ الَّيْلَ النهارَ إِنَّ فىِ ذَالِكَ لآیَاتٍ لِّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُون [رعد/ ۳] اوست که زمین را بگسترد، و در آن کوهها و رودها قرار داد و از هر میوه جفت جفت پدید آورد و شب را در روز مى پوشاند. در اینها عبرتهاست براى مردمى که مى اندیشند».
در این آیه نیز از کشیده شدن زمین به عنوان شروع حیات در آن یاد و به سیر حیات اشاره شده است. زمین شناسان کنونی نیز می‌گویند: زمین ابتدا در زیر آب قرار داشته که این مسئله با آیات قرآن نیز مطابقت دارد.[۲]
در آیه‌ای از سوره فصلت به خلقت زمین در دو دوره پرداخته شده که می‌توان از آن نیز دحوالارض را فهمید. «قُلْ أَ ئنَّكُمْ لَتَكْفُرُونَ بِالَّذِى خَلَقَ الْأَرْضَ فىِ يَوْمَینِ وَ تجعَلُونَ لَهُ أَندَادًا ذَالِكَ رَبُّ الْعَالَمِین [فصلت/ ۹] بگو: آیا به کسى که زمین را در دو روز آفریده است کافر مى شوید و براى او همتایان قرار مى دهید؟ اوست پروردگار جهانیان». این آیه کل خلقت زمین را در دو مرحله ذکر کرده است. می‌توان با توجه به آیات ۳۰ و ۳۱ سوره نازعات این دو مرحله را چنین بیان کرد: دوره اول مذاب و جامد، بعد دوره دوم دحو الارض و غلطان و متحرک شدن که ثمره این غلطیدن روئیدن گیاه و... بوده است.[۳]
دحوالارض در روایات
در برخی از روایات اینگونه فهمیده می‌شود که زمین در آغاز از زیر کعبه فعلی گسترش یافته است. در مفاتیح الجنان درباب اعمال ماه ذی‌القعده روایتی نقل شده که حسن بن وشّاء می‌گوید: «من کودک بودم که با پدرم در خدمت امام رضا (علیه السلام) شام خوردیم در شب بیست و پنجم ماه ذى القعده پس فرمود که امشب حضرت ابراهیم (علیه السلام) و حضرت عیسى (علیه السلام) متولد شده اند و زمین از زیر کعبه پهن شده است، پس هر که روزش را روزه بدارد، چنان است که شصت ماه را روزه داشته باشد.[۴]" در ادامه شیخ عباس قمی اینگونه آورده است:در روایتى روزه اش مثل روزه هفتاد سال است و در روایت دیگر کفاره هفتاد سال است و هر که این روز را روزه بدارد و شبش را به عبادت بسر آورد از براى او عبادت صد سال نوشته شود و از براى روزه دار این روز هر چه در میان آسمان و زمین است استغفار کند و این روزى است که رحمت خدا در آن منتشر شود و از براى عبادت و اجتماع به ذکر خدا در این روز اجر بسیارى است.[۵]
علامه طباطبایی روایات دحوالارض را بسیار دانسته و آن را مخالف دلایل علمی ندانسته است.[۶] در حدیثی طولانی که حکایت مناظره امام صادق (علیه‌السلام) با ابن ابی العوجاء است حضرت امام صادق (علیه‌السلام) از دحوالارض یاد کرده و در تعریف کعبه فرموده‌‍‌اند: «هَذَا بَيْتٌ اسْتَعْبَدَ اللَّهُ بِهِ عِبَادَهُ لِيَخْتَبِرَ طَاعَتَهُمْ فِی إِتْيَانِهِ فَحَثَّهُمْ عَلَى تَعْظِیمِهِ وَ زِيَارَتِهِ جَعَلَهُ مَحَلَّ أَنْبِيَائِهِ وَ قِبْلَةً لِلْمُصَلِّینَ لَهُ فَهُوَ شُعْبَةٌ مِنْ رِضْوَانِهِ وَ طَرِیقٌ يُؤَدِّی إِلَى غُفْرَانِهِ مَنْصُوبٌ عَلَى اسْتِوَاءِ الْكَمَالِ وَ مُجْتَمَعِ الْعَظَمَةِ وَ الْجَلَالِ خَلَقَهُ اللَّهُ قَبْلَ دَحْوِ الْأَرْضِ بِأَلْفَيْ عَامٍ فَأَحَقُّ مَنْ أُطِیعَ فِیمَا أَمَرَ وَ انْتَهَى عَمَّا نَهَى عَنْهُ وَ زَجَرَ اللَّهُ الْمُنْشِئُ لِلْأَرْوَاحِ وَ الصُّوَرِ[۷] این خانهاى است که خدا خلق خود را توسّط آن بپرستش واداشته تا فرمانبرى ایشان را بیازماید و به تعظیم و زیارت آن تشویق کند، خداوند کعبه را مرکز پیغمبران و قبله نمازگزاران ساخته، کعبه شعبهاى است از رضوان خدا و راهى است به آمرزش و غفران او، آن بر استوارى کمال و بنیاد عظمت برجا است، خداوند آن را دو هزار سال پیش از دحو (کشش) زمین آفریده، بنا بر این شایسته تر فردى که باید از آن فرمان برد؛ و از آنچه ممنوع ساخته و بازداشته باز ایستاد همان کسى است که جانها و کالبدها را آفریده است».
در این روایت تاریخ خلقت کعبه دوهزار سال قبل از دحوالارض بیان شده است و این بیانگر دو مطلب است: اول شرافت کعبه و دیگر آنکه خشکیهای زمین از زیر کعبه پدید آمده است و اولین خشکی زمین کعبه بوده که آن گسترش یافته و منشاء حیات کره خاکی شده است.
در روایتی دیگر از امام حسین (علیه‌السلام) و در جریان آمدن گروه‌هایی از جنیان برای یاری امام اینگونه آمده است که گروهی از جنیان به محضر حضرت اباعبدالله(علیه السلام) آمده و عرض کردند: "اى مولاى ما! ما از شیعیان و یاران تو هستیم، آنچه را بخواهى به ما فرمان بده اگر در همین جا باشى و به ما دستور نابودى همه دشمنانت را بدهى، ما قبل از اینکه از اینجا حرکت کنى، آن را اجرا مى کنیم. امام حسین (علیه السّلام) براى آنها دعاى خیر کرد، و به آنها فرمود: «آیا قرآن را که به جدّم رسول خدا (صلى الله علیه و آله و سلم) نازل شده نخواندهاید که مى فرماید: قُلْ لَوْ كُنْتُمْ فِی بُيُوتِكُمْ لَبَرَزَ الَّذِینَ كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقَتْلُ إِلى مَضاجِعِهِمْ [آل عمران، ۱۵۴][۸]اگر من در وطن خود بمانم این مردمِ واژگون شده به وسیله چه کسى آزمایش مى کردند، و چگونه آنها امتحان مى شوند، و چه کسى در قبر من سکونت گزیند؟ با اینکه خداوند هنگام «دحو الارض» (کشیده شدن و گستردگى زمین) آن قبر را براى من برگزیده است، و آن قبر را و پناهگاه شیعیان و دوستان ما کرده است، خداوند اعمال و نمازهاى آنها را بپذیرد و دعاهاى آنها را اجابت کند، و شیعیان ما در آنجا ساکن شوند، تا آنجا مایه ایمنى آنها در دنیا و آخرت، از عذاب باشد.[۹]در این روایت روز دحوالارض روزی نام گرفته که خداوند در آن روز زمین کربلا و قبر امام حسین (علیه‌السلام) را انتخاب کرده و نگاهی ویژه به آن سرزمین داشته است.
نتیجه‌گیری
در مجموع آنچه از آیات و روایات فهمیده می‌شود جایگاه این روز در تاریخچه خلقت زمین و ارزش عبادت در این روز است. روزی که در آن زمین از زیر کعبه گسترش یافته و فصل حیات بر روی زمین آغاز شده است. روزی که قبر امام حسین (علیه‌السلام) در آن مشخص و انتخاب شده و به عنوان پایگاهی خاص بر روی زمین یاد شده است. در حدیث امام رضا (علیه‌السلام) نیز از این روز به عنوان روزی که زادروز حضرت ابراهیم و حضرت عیسی (علیهماالسلام) است یاد شده است. چه خوش است که اعمال این روز از دعا و نماز و روزه را با نیت تعجیل در فرج امام مهدی (عجل‌الله‌فرجه) انجام دهیم.
پی‌نوشت
[۱] تفسیر نمونه، ج ۲۶، ص۱۰۰.
[۲] تفسیر نور، ج۴، ص ۳۱۴.
[۳] استاد قرائتی، مجموعه فیش هاى تبلیغى(۱)، آفرینش زمین و آسمان، ص۴.
[۴] مفاتیح الجنان، اعمال ماه ذی‌قعده، ص ۲۴۹.
[۵] همان، ص ۲۵۰.
[۶] رک: تفسیر نور، ج۱، ص۵۶۸.
[۷] طبرسی، الإحتجاج على أهل اللجاج، ج۲، ص۳۳۶؛ کافی ج۴ ص۱۹۸.
[۸] بگو اگر هم در خانههایتان بودید، آنهایى که کشته شدن بر آنها مقرّر شده بود، قطعا به سوى آرامگاههاى خود بیرون مى آمدند.
[۹] محمد محمدی اشتهاردی، غم نامه کربلا، ص92.