قرآن و قرائت های هفت گانه

طرح مسئله:
از موضوعات مهمی که در مورد قرآن مطرح است، مسئله قرائت‌های هفت‌گانه(سبعه) و رابطه آن با قرآنی است که اکنون در دست ماست، این‌که سرمنشأ این قرائت‌ها چیست؟ و چه جایگاهی نزد شیعه دارد. از رسول گرامی اسلام(صلی‌الله‌علیه‌وآله) احادیثی نقل شده است به این مضمون که «اُنزل القرآنُ علي سبعةِ اَحْرُفٍ،[1] قرآن بر هفت حرف نازل شده است»، این احادیث از سوی علما به معانی مختلفی تفسیر شده است[2]که یکی از آن تفاسیر این است که مقصود از هفت حرف، هفت قرائت مختلف است.[3] و این‌ برداشت سبب شده است که قرائت‌های قاریان سبعه(هفت‌گانه) از اعتبار برخوردار شوند.

تحقیق در مسئله:

در مورد این حدیث، و رابطه آن با قرائت‌های هفت‌گانه اشکالات متعددی وارد است. که در ادامه به برخی از آنان اشاره می‌کنیم.

نکته اول: اولین نکته‌ای که باید به آن توجه داشت، این است که قاریان هفت‌گانه[4] در طبقه سوم قاریان صدر اسلام قرار دارند.[5] یعنی ایشان نسل سومی هستند که بعد پیامبر(صلی الله علیه و آله) آمده‌اند، حال آن‌که اگر این حدیث بر قرائت‌های هفت‌گانه دلالت می‌کرد، باید در زمان حیات خود رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌وآله) این قرائت‌ها مشخص می‌شود.

نکته دوم: از سوی دیگر، كار عثمان در یکسان سازی قرائت‏ هاى قرآن خود نقض روشنى بر حديث: «نزول قرآن براساس هفت حرف» است؛ زيرا اگر قرآن از سوى خداوند براساس هفت حرف نازل شده بود، این پرسش قابل طرح است كه عثمان با چه مجوّزى به يك قرائت باقی ماند و دیگر قرائت‌ها را رد کرد.[6]

نکته سوم: علاوه بر این اشکالات، این روایت با روایات دیگر، در تعارض است، که به عنوان نمونه به بعضی از آنان اشاره می‌کنیم. امام باقر(علیه‌السلام) فرمودند: «قرآن يكى است و از طرف خداوند يكتا فرود آمده و اختلافى كه در قرائت قرآن وجود دارد، به وسيله قاريان قرآن به وقوع پيوسته است.»[7] و یا فضيل بن يسار می‌گوید: «از امام صادق(علیه‌السلام) سوال کردم، این‌که مردم می‌گویند: قرآن با هفت حرف نازل گرديده است، نظر شما در اين باره چيست؟ امام صادق(علیه‌السلام)  فرمود: دشمنان خدا دروغ مى ‏گويند، قرآن تنها با يك حرف، يعنى با واحد و از پيشگاه خداى واحد آمده است و با يك طريق و روش نيز خوانده مى‏ شود.»[8]علاوه بر این اشکالات، این روایات از جهت سندی و محتوایی با یکدیگر در تعارض هستند، که پرداختن به این بُعد در این نوشتار امکان‌پذیر نیست. [9]

جمع بندی و سخن پایانی
پس با توجه به مطالبی که بیان شد، یا باید از احادیث که در آن نزول قرآن را به هفت حرف می‌داند، چشم‌پوشی کنیم یا این‌که رابطه آن را با قرائت‌های هفت‌گانه انکار کنیم، و تفسیر دیگری از آنان ارائه دهیم. ولی آن‌چه که لازم است به آن اشاره شود، این است که از صدر اسلام تا عصر ما، قرائت متداول بين مسلمانان قرائتى است كه منطبق با قرائت عاصم به روايت حفص است، ولی این مطلب به این معنا نیست که مسلمانان از قرائت عاصم تبعیت کرده‌اند، بلکه حفص و استاد او عاصم به آنچه كه با قرائت عامه و روايت صحيح و متواتر بين مسلمانان بوده، همراه بوده‌اند و بر آن پایبند و علاقه‌مند بودند[10]. پس این قرائت در حقیقت، تواتری بوده است که از رسول گرامی اسلام(صلی‌الله‌علیه‌وآله) تا زمان عاصم رواج داشته است، و وی از این قرائت تبعیت کرده است.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
پی‌نوشت:
[1]. الدر المنثور،السيوطی،كتابخانه عمومى حضرت آيت الله العظمى مرعشى نجفى( ره)،1404 ه. ق‏، ج2،ص7 ـ ج5،ص346؛ بحار الأنوار،دار إحياء التراث العربی،403 ق‏،ج‏31، ص212.
[2]. ترجمه الاتقان فى علوم القرآن، جلال الدين سيوطى،ترجمه، سيد مهدى حائرى قزوينى،امير كبير،1380،‏ ج‏1، ص169.
[3]. أضواء البيان في تاريخ القرآن،صابر حسن محمد ابو سليمان‏،دار عالم الكتب‏،2000م، ص147.
[4]. در ادامه به زندگی‌نامه، و زمان حیات قاریان به طور مختصر اشاره می‌کنیم:
یک: ابوعبدالله نافع بن ابی نعیم مدنی، معروف به «ابی رویم» می‌باشد. نافع اصلاً از اصفهان بود و در مدینه می‌زیست و وی در سال ۱۷۶ یا ۱۶۹ درگذشت، یادآوری کرده‌اند که وی قرآن را نزد ابومیمونه، «مولی ام سلمه»، همسر رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌وآله) قرائت نموده‌است.
دو: عبدالله بن کثیر مکی، از ایرانیانی بود که کسرای ایران او را با کشتی‌هایی که به یمن فرستاده بود برای فتح حبشه گسیل داشت. ابن کثیر مردی فصیح و بلیغ... بود؛ و از جمع صحابه عبدالله زبیر و انس‌بن‌مالک را درک کرده بود. وی در سال 120 ه.ق. فوت کرده است.
سه: ابوعمرو بن علاء بصری وی اهل ایران بوده‌است و در میان قرّأ سبعه از لحاظ کثرت اساتید و شیوخ قرائت، کسی به پایه او نمی‌رسد، و قرآن را در مناطق مختلفی مانند مکه و مدینه و بصره و کوفه بر استادان زیادی قرائت کرد. وی در سال 153ه.ق. فوت کرده است.
چهار: ابن عامر، وی در زمان عمر بن عبدالعزیز و قبل و بعد از آن، امام مسجد دمشق (جامع اموی) و قاضی و پیشوای آن دیار بوده و از معمّرترین قرّأ سبعه به شمار می‌رود. ابن عامر بنا به قول صحیح به سال ۱۱۸ هجری قمری در نود و نه سالگی از دنیا رفت.
پنج: حمزة بن حبیب زیّات کوفی، وی اصلاً ایرانی است و زمان صحابه را درک کرده‌است و شاید برخی از آنها را دیده باشد. حمزه نیز مانند عاصم شیعی است و قرآن را بر امام صادق خوانده‌است. وی در سال 156ه.ق وفات کرده است.
شش: الکسائی، از کوفه سال ۱۸۹/۸۰۴ - وی از مردم سرزمین ایران بوده‌است و گویند در میهن خود در «طوس» یا «ری» درگذشته. وی قرائت را چهار بار از حمزه دریافت کرد. وی در سال 189ه.ق. وفات کرده است.
هفت: عاصم بن ابی النجود کوفی از مردم کوفه‌است، عاصم از قرّأ هفتگانه و شیعی است و قرآن را بر ابی عبدالرحمن عبدالله بن حبیب سلمی شیعی - که از یاران علی بود... قرائت کرد. عاصم با یک واسطه گوینده قرائت علی است. به همین جهت گفته‌اند فصیح‌ترین قرائات، قرائت عاصم می‌باشد، زیرا وی قرائت ریشه دار آورده‌است. وی در سال 158 ه.ق وفات کرده است.
[5]. برای آشنایی با طبقات قاریان قرآن رجوع کنید به، قرآن در اسلام،علامه طباطبایی، موسسه بوستان كتاب‏، ص156.
[6]. رجوع کنید به «عثمان و قرآن کریم»
[7]. اصول الكافی،كلينى، محمد بن يعقوب‏، الإسلامية،1407 ق‏،ج‏2، ص630.
[8]. همان.
[9].  برای اطلاع از این اشکالات رجوع کنید به، بيان در علوم و مسائل كلى قرآن‏، خوئى سيد ابو القاسم، ترجمه هاشم زاده هريسى،وزارت ارشاد،1382،ص226.
[10]. ‏ التمهيد في علوم القرآن، معرفت محمد هادى‏،النشر الاسلامى‏،1415، ج‏2، ص245.