آن ها مدعی اند قرآن در موارد متعددی دربردارنده مطالب خطاست و این شاهدی بر بشری بودن این کتاب است.
در مطلب قبلی گذشت که برخی نویسندگان از جمله آقای سروش مدعی اند قرآن سخن خود پیامبر اکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) و حاصل تجربه های معنوی ایشان است. ما ناسازگاری این تئوری را با قرآن نشان دادیم و در مرحله بعد شروع به بررسی دلیل های این تئوری کردیم. تا کنون سه دلیل تئوری بررسی شد. یکی دیگر از دلیل های این دیدگاه ادعای ورود خطا در قرآن است. به گفتة آقای سروش قرآن در مواردی در بردارنده نکات علمی خطاست و این نشانه آن است که این سخن از علم خود پیامبر-که علمی بشری و ناقص است- نشأت گرفته است.
آقای سروش درباره ورود خطا در قرآن می گوید: «از دیدگاه سنتی در وحی خطا راه ندارد. اما امروزه مفسران بیشتر و بیشتری فکر می کنند وحی در مسائل صرفاً دینی مانند صفات خداوند، حیات پس از مرگ و قواعد عبادت خطاپذیر نیست. آن ها می پذیرند که وحی می تواند در مسائلی که به این جهان و جامعه انسانی مربوط می شوند، اشتباه کند. آن چه در قرآن درباره وقایع تاریخی، سایر ادیان و سایر موضوعات زمینی می گوید، لزوماً نمی تواند درست باشد. این مفسران اغلب استدلال می کنند که این نوع خطاها در قرآن خدشه ای به نبوت پیامبر وارد نمی کند، چون پیامبر به سطح دانش مردم زمان خویش فرود آمده است و به زبان زمان خویش با آن ها سخن گفته است. من دیدگاه دیگری دارم. من فکر نمی کنم که پیامبر به زبان زمان خویش سخن گفته باشد در حالی که خود دانش و معرفت دیگری داشته است. او حقیقتاً به آن چه می گفته باور داشته است. این زبان خود او و دانش خود او بود و فکر نمی کنم دانش او از دانش مردم هم عصرش درباره زمین، کیهان و ژنتیک انسان ها بیشتر بوده است، این دانش را که ما امروز در اختیار داریم، نداشته است.»[1]
آقای سروش شواهدی برای این خطاپذیری قرآن بیان می کند؛ یکی از شواهد این است که برخی از مفسرین در تفسیر آیات ربا، تشبیه رباخوار به دیوزده را متناسب با عقائد اعراب جاهلی دانسته اند.[2] شاهد دیگر این که در قرآن از آسمان های هفت گانه یا خروج نطفه از میان صلب و سینه یا اصابت شهاب ها سخن به میان آمده که همه از جنس علم ناقص زمانه اند.[3] یکی دیگر از شواهد بیان نمونه هایی از خطا در زندگی پیامبر است؛ مانند جریان نهی پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) از دخالت در لقاح نخل و پی بردن ایشان به اشتباه خود و اعتراف به آگاه تر بودن دیگران در امور دنیایی.
بررسی:
دیدگاه خطاپذیری قرآن با اشکالاتی مواجه است:
1. آقای سروش بارها از صحه نهادن خداوند بر تجارب پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) و مقبول بودن آن تجارب سخن گفته است.[4] اگر معتقد به خطا در قرآن باشیم، نتیجه این می شود که خداوند بر سخنان خطا صحه نهاده است. و در واقع این خطا و نقص به خداوند متعال بر می‌گردد.
2. خود قرآن کرم به صراحت تمام، ورود خطا در قرآن را رد می کند و می فرماید: «وَإِنَّهُ لَكِتابٌ عَزيزٌ لایَأْتيهِ الْباطِلُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَلا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزيلٌ مِنْ حَكيمٍ حَميدٍ [فصلت/ 41-42] و اين كتابى است قطعاً شكست ناپذير كه هيچ گونه باطلى، نه از پيش رو و نه از پشت سر، به سراغ آن نمىآيد، چرا كه از سوى خداوند حكيم و شايسته ستايش نازل شده است!»
علامه طباطبایی(ره) نیز در بیان این آیه می نویسد: «معنای آیه این است که در مطالب آن تناقض نیست و در خبرهایش کذب راه ندارد و هیچ باطلی به معارف و حکمت ها و قوانینش وارد نمی‌شود.»[5]
3. درباره روایتی هم که برای خطای علمی پیامبر(ص) آورده است باید بگوییم این حدیث از اعتبار سندی برخوردار نیست. و در منابع روایی شیعه اثری از آن نمی بینیم. قابل توجه است که این روایت در منابع روایی قرن اول و دوم هجری مانند الموطأ ابن مالک نیامده است، بلکه از قرن سوم هجری در کتبی مانند صحیح مسلم و مسند احمد بیان شده است. مطرح شدن این روایت در دوران حکومت بنی عباس این احتمال را تقویت می کند که آنان دست به جعل این روایت زدند تا امور حکومتی را از دین جدا سازند و حکومت را امری دنیایی و در اختیار خود بدانند و اهل بیت (ع) را منزوی کنند.[6] علاوه بر آن، چیزی که این روایت را با تردید جدی روبرو می سازد این است که پیامبر(ص) از کودکی در محیط جزیرة العرب زندگی کرد و از شیوة زندگی آنان آگاه بود. حال چگونه ممکن است از روش آنان در لقاح درختان خرما آگاه نبود و آنان را از این کار بازداشت؟[7]
_________________________________________________
پی‌نوشت
[1]. مصابه با رادیوزمانه، 16/10/1386.
[2]. به این کتاب ها رجوع نمایید: محمود، طالقانی، پرتوی از قرآن، ج2، ص252- زمخشری، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، ج1، ص320-آلوسی، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، ج2، ص48.
[3]. نامه به آیت الله سبحانی با عنوان طوطی و زنبور-سایت رسمی دکتر سروش.
[4]. از جمله: بسط تجربة نبوی، نشر صراط، تهران، ص19.
[5]. المیزان فی تفسیر القرآن، ج17، ص398.
[8]. محمد علی، رضایی اصفهانی، نشریة علوم حدیث، ش59، بررسی حدیث تأبیر النخل.
[9]. علی، ربانی گلپایگانی، وحی نبوی، نشر پژوهشگاه فرهنگ و اندیشة اسلامی، تهران، ص192.