چکیده: نزول آیه اکمال در روز غدیر متّفقٌ علیه است و روایات اندکی که مخالف این مطلب‌اند دارای اشکالات سندی و متنی فراوان‌اند لذا یا باید کنار گذاشته شوند و یا به گونه‌ای توجیه شوند.
دین مبین اسلام از هر جهت تکامل یافته و راه انسان‌ها را تا ابد معلوم ساخته و برنامه مشخّصی برای انجام تکالیف و پرداخت حقوق معیّن کرده است. حتّی پس از وفات پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) هم امّت اسلامی را به حال خود رها نکرده و مانند سایر انبیا امور ایشان را به دست اوصیای پیامبر سپرده است. پیامبر اکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) نیز از همان ابتدای دعوت خود به این نکته اشاره می‌فرمودند که وصایت و خلافت بعد از من انتصابی از طرف خداست نه به انتخاب من یا دیگران[1] و تا آخرین لحظه هم بر این مسأله تأکید داشتند. شواهد تاریخی غیر قابل خدشه و آیات و روایات فراوانی در این مورد وجود دارد.
ایشان حتّی نام و نشان جانشین خود را هم صراحتاً می‌فرمودند و مردم را به تبعیّت از ایشان فرا می‌خواندند. در واپسین سال عمر ایشان و در آخرین حج در کنگره عظیم حج در بین صدها هزار مسلمان حاضر در آن کنگره هم به صراحت دست علی بن ابی طالب(علیه‌السلام) را بالا بردند و ایشان را به عنوان جانشین خود که از جانب خداوند منتصب شده، معرّفی فرمودند.
در این باره آیاتی هم قبل و بعد این حادثه نازل شده است که به آیه «تبلیغ» و آیه «اکمال» معروف هستند. آیه تبلیغ، پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) را به بیان مسأله ولایت و امامت حضرت امیرالمؤمنین(علیه‌السلام) ملزم می‌کند [2] و آیه اکمال به تکمیل دین و اتمام نعمت پس از بیان وصایت امیرالمومنین(علیه‌السلام) اشاره کرده است.
در آیه اکمال حداوند متعال می‌فرماید: «... الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذينَ كَفَرُوا مِنْ دينِكُمْ فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْن، الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتي وَ رَضيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دينا...؛ [مائده/3] امروز كسانى كه كفر ورزيدهاند از (ابطال و ازاله) دين شما مأيوس گشتهاند، پس از آن‌ها نترسيد و از من بترسيد. امروز دين شما را برايتان كامل، و نعمت خود را بر شما تمام نمودم و اسلام را براى شما به عنوان آيينى (استوار و پايدار) پذيرفتم».
در مورد نزول این آیه در حجّة الوداع روایات فریقین(شیعه و سنّی) متّفق‌اند امّا اختلاف در مورد روز نزول آیه در برخی روایات سبب شبهه‌ای شده که فخر رازی در تفسیر خود به آن اشاره کرده[3] و بارها توسّط علمای شیعه پاسخ داده شده است، ولی باز هم بی توجّه به پاسخ‌های داده شده، همان شبهه را پخش می‌کنند. مهم‌ترین دلیل فخر رازی هم روایتی در کتاب صحیح بخاری از خلیفه دوم است که گفته این آیه در روز جمعه که روز عرفه بوده، نازل شده است.[4]
در بین روایات شیعی هم تنها یک روایت ضعیف السند که از رئیس فرقه جارودیه نقل شده، این سخن عمر را تأیید می‌کند.[5]
در پاسخ به این شبهه اوّل باید به روایت بخاری جواب داده شود و بعد به روایت ابی‌الجارود.
امّا روایت بخاری پذیرفته نیست زیرا:
1. اهل سنّت روایات بسیاری دارند مبنی بر نزول آیه اکمال در روز غدیر[6] مرحوم علامه امینی تعداد زیادی روایت از شانزده کتاب اهل سنّت را نقل فرموده که نزول این آیه را در روز غدیر گزارش کرده‌اند. [7]
2. روایت مذکور سخن خلیفه دوم است نه پیامبر اکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله)، در حالی‌که روایاتی که می‌گویند آیه در روز غدیر نازل شده را اهل سنّت از پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) نقل کرده‌اند.
3. متن روایت نیز مضطرب است، یعنی یکجا می‌گوید در روز عرفه نازل شده[8] و جای دیگر می‌گوید: شب نازل شده! [9] در صحیح مسلم از خلیفه دوم نقل شده که در شب بعد از عرفه بوده است! [10]
4.از ابن عباس نقل می‌كنند: پيغمبر روز دوشنبه به دنيا آمده است و روز دوشنبه از مكه خارج شد و روز دوشنبه وارد مدينه شد و فتح بدر روز دوشنبه بوده است و سوره مائده و آيه اكمال در روز دوشنبه نازل شده است. [11] در صحيح بخاری از سفيان ثوري نقل شده که می‌گفت: من شك دارم كه اين آيه در روز جمعه نازل شده باشد. [12]
5. فخر رازى مىگوید: «مورخان و محدّثان اتفاق نظر دارند که پیامبر اسلام(صلی‌الله‌علیه‌وآله) پس از نزول این آیه شریفه بیش از 81 یا 82 روز عمر نکرده...» [13] و از طرفى دیگر اهل سنت معتقدند که پیامبر اکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) در روز دوازدهم ربیعالأوّل به دنیا آمده است و اتفاقاً در روز دهم ربیعالأوّل نیز رحلت نمودهاند. حال با کمى تأمّل پىمىبریم که این مدت زمان تنها با مبدئیّت هجدهم ذىحجه سازگارى دارد نه نهم عرفه.
روایت ابی الجارود نیز پذیرفتنی نیست زیرا:
1. از نظر سندی ضعیف است.[14]
2. این روایت با روایات فراوان شیعی که دلالت بر نزول آن در روز غدیر دارند تعارض دارد.[15]
3. در این روایت به صراحت نیامده که آیه اکمال در روز عرفه نازل شد بلکه عین عبارت حدیث این است که ولایت در عرفه نازل شد و بعد در ادامه حدیث آمده است: و خداوند نازل کرد «الیوم اکلت لکم...» را که می‌تواند مراد از حدیث این باشد که پس از ولایت آیه اکمال در روز عید غدیر نازل شد.
در نتیجه: این‌که نزول آیه اکمال در روز غدیر متّفقٌ علیه است و روایات اندکی که مخالف این مطلب‌اند دارای اشکالات سندی و متنی فراوان‌اند لذا یا باید کنار گذاشته شوند و یا به گونه‌ای توجیه شوند.
---------------------------------------------------------
پی‌نوشت
[1]. پيامبر فرمود: «الأَمْرُ إِلَى اللهِ يَضَعُهُ حَيْثُ يَشاءُ؛[سيرة ابن هشام ۱/ ۴۲۴، الروض الانف ۱/ ۲۶۴، بهجة المحافل ۱/ ۱۲۸، سيرة زينى دحلان ۱/ ۳۰۲، السيرة الحلبية ۲/ ۳.] اين كار (امر خلافت) به دست خداست، هر كجا كه بخواهد آن را قرار مىدهد.»
[2]. «يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكافِرين؛ [مائده/67] اى فرستاده ما، آنچه را از جانب پروردگارت به سوى تو نازل شده ابلاغ كن، و اگر نكنى (گويى هيچ) پيام او را ابلاغ نكردهاى و خداوند تو را از (فتنه و شر) مردم نگه مىدارد، بىترديد خداوند گروه كافران را هدايت نمىكند.»
[3]. مفاتيح الغيب، ج11، ص: 286: و كان يوم عرفة بعد العصر في حجة الوداع سنة عشر و النبي صلى اللَّه عليه و سلم واقف بعرفات على ناقته اسلعضباء.
[4]. صحيح البخاري؛ دار ابن كثير؛ كتاب الإيمان؛ باب زيادة الإيمان ونقصانه، مساله 45: عن طارق بن شهاب، عن عمر بن الخطاب رضي الله عنه أن رجلًا من اليهود قال له: يا أمير المؤمنين آية في كتابكم تقرءونها، لو علينا معشر اليهود نزلت لاتخذنا ذلك اليوم عيدا!! قال أي آية؟ قال: اليوم أكملت لكم دينكم و أتممت عليكم نعمتي و رضيت لكم الاسلام دينا. قال عمر: قد عرفنا ذلك اليوم و المكان الذى نزلت فيه على النبي صلى الله عليه و سلم، و هو قائمٌ بعرفة، يوم جمعة.
[5]. الكافي (ط - الإسلامية)، ج1، ص: 290.
[6]. فتح الباري ج8، ص 218.
[7]. الغدیر ج 1 ص 230.
[8]. صحيح البخاري؛ دار ابن كثير؛ كتاب الإيمان؛ باب زيادة الإيمان ونقصانه، مساله 45.
[9]. أُنْزِلَتْ لَيْلَةَ الْجُمُعَةِ: سنن النسائي (المجتبي)، ج5، ص251؛ الباني هم مي گويد: اين روايت صحيح است: سنن النسائي بأحكام الألباني، ج5، ص251.
[10]. نَزَلَتْ لَيْلَةَ جَمْعٍ: صحيح مسلم ، ج4، ص 2313- جمع يعني مزدلفه که بعد از عرفه است.
[11]. تفسير الطبري، ج 6، ص 84 و المعجم الكبير، ج 12، ص 237: ولد نبيكم يوم الاثنين وخرج من مكة يوم الاثنين ودخل المدينة يوم الاثنين وأنزلت سورة المائدة يوم الاثنين اليوم أكملت لكم دينكم ورفع الذكر يوم الاثنين.
[12]. صحيح البخاري، ج4، ص1683: قال سُفْيَانُ وَأَشُكُّ كان يوم الْجُمُعَةِ أَمْ لَا.
[13]. تفسیر فخر رازى، ج 11، ص 139.
[14]. زیرا در سلسله سند ابوالجارود وجود دارد که رئیس فرقه جارودیه بوده است. رجالالكشي/الجزءالأول/الجزءالثالث/230.
[15]. مثلا امیرالمؤمنین در خطبه مشهور خود به واقعه غدیر اشاره کرده‌اند و می‌فرمایند: فَخَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ ص إِلَى حَجَّةِ الْوَدَاعِ ثُمَّ صَارَ إِلَى غَدِيرِ خُمٍّ فَأَمَرَ فَأُصْلِحَ لَهُ شِبْهُ الْمِنْبَرِ ثُمَّ عَلَاهُ وَ أَخَذَ بِعَضُدِي حَتَّى رُئِيَ بَيَاضُ إِبْطَيْهِ رَافِعاً صَوْتَهُ قَائِلًا فِي مَحْفِلِهِ مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِيٌّ مَوْلَاهُ اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ فَكَانَتْ عَلَى وَلَايَتِي وَلَايَةُ اللَّهِ وَ عَلَى عَدَاوَتِي عَدَاوَةُ اللَّهِ وَ أَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِي ذَلِكَ الْيَوْمِ- الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِينا؛ در این روز آیه اکمال نازل شده است- الكافي (ط - الإسلامية)، ج8، ص27؛ خطبة لأمير المؤمنين علیه السلام و هي خطبة الوسيلة.