- تعاریف گوناگونی از دین ارائه شده است. بسیاری از تعاریف به دنبال عنصر مشترک ادیان بودند و بر این اساس تعاریف عام یا خاصّ ارائه کردند.
سوال: دین چیست؟ چند نوع تعریف درباره‌ی دین ارائه شده است؟ لطفاً به اجمال بیان بفرمایید.
جواب: به گفته‌ی برخی از پژوهش‌گران، دین در صدر واژه‌هایی قرار دارد که با وجود کاربرد آسان آن‌ها، نمایان‌گر حقائقی متنوّع و بسیار ناهمگون‌اند. دین اسلام با نگرشی توحیدی بر وحی و خدا محوری تاکید می‌ورزد؛ مسیحیان بر تثلیث پای می‌فشارند؛ پیروان آیین زرتشت از ثنویّت جانب‌داری می‌کنند. در برخی فرقه‌های بودایی از خدا نمی‌توان اثری یافت. فلاسفه‌ی غرب دینِ انسان‌ستایی و مانند آن را بنا کرده‌اند.
بسیاری از کسانی که به تعریف دین پرداخته‌اند به مسلک مورد پذیرش خود نظر داشته‌اند. تعاریف مختلف از دین را می‌توان از منظرهای مختلف دسته‌بندی کرد. از یک منظر می‌توان چهار نوع تعریف برای دین ارائه کرد:
1. تعاریفی که در برگیرنده‌ی همه‌ی مکاتب الهی و الحادی است. مانند تعریف دین به «راه و رسم و روش زندگی». بر این اساس همه‌ی انسان‌ها (چه مومن و چه کافر) دارای دین هستند. علامه طباطبایی در تعریف دین می‌نویسد: «دین همان روش زندگی است؛ خواه از ناحیه‌ی وحی باشد و یا از راه وضع و قرارداد بشری.» این تعریف مربوط به مطلق دین است و به معنای به رسمیّت شناختن همه‌ی روش‌های موجود نیست. در مراحل بعدی دین به حقّ و باطل تقسیم می‌شود.
2. تعاریفی که محدود به مکاتب معتقد به موجودات فرابشری است. بعضی از دانشمندان غربی (مانند جورج فریزر) اعتقاد به موجودی فرابشری یا فراطبیعی را قوام‌بخش تعریف دین دانسته‌اند.
3. تعاریفی که در برگیرنده‌ی مکاتب خداباور (توحیدی و غیر توحیدی) است. جان هیک در تعریف دین می‌نویسد: «دین یعنی باور داشتن به خدا یا خدایان متشخّص که شایسته اطاعت و پرستش‌اند.» بر این اساس ادیان غیر توحیدی خداباور نیز دین نامیده می‌شوند.
4. تعاریفی که دین را منحصر به مکاتب توحیدی می‌داند. ابن میثم بحرانی در تعریف دین می‌نویسد: «دین عبارت است از شریعت‌های صادر شده از پیامبران الهی.» علامه طباطبایی در تفسیر المیزان، دین حق را این‌طور تعریف کرده است: «اصولی علمی که اعتقاد و عمل به آن‌ها، سعادت حقیقی انسان را تضمین می‌کند.»
نظریه‌ی شباهت خانوادگی
در تعاریف بالا، سعی شده است که عنصر مشترک ادیان مورد بررسی قرار بگیرد. ویتگنشتاین در روشی جدید نظریه‌ی شباهت خانوادگی را مطرح کرده است. بر اساس این نظریه ادیان دارای ویژگی مشترک نیستند بلکه مانند اعضای یک خانواده هستند که شباهت‌هایی با هم دارند و همین شباهت‌ها، آن‌ها را با هم مرتبط کرده است.[1]
تعریف دین از منظر علامه جوادی آملی
آیت الله جوادی، دین را در لغت به معنای انقیاد و اطاعت تعریف کرده است و معتقد است که دین دارای تعریف ماهوی (تعریف به حد و رسم) نیست و برای تعریف مفهومی دین باید به سراغ علل اربعه آن (فاعلی، غایی، صوری، مادی) رفت و آن‌ها را شناخت. در این دیدگاه، دین همان اراده الهی است در مورد نحوه زندگی بشر و وصول او به سعادت. وسیله دست‌یابی به اراده الهی نیز عقل و نقل است و استفاده از هر یک از این دو طریق -که البته باید به همراه یکدیگر باشند و نه هر یک به تنهایی- دارای ضوابط و شرایطی است که در علوم اصول و منطق بیان شده است. پس دین مجموعه‌ای از عقاید، احکام و اخلاقیات است که برای سعادت بشر تنظیم شده و منشأ آن نیز خداوند متعال است.[2]
در مجموع در این مطلب با شش نوع تعریف دین آشنا شدیم. بیشتر این تعاریف به دنبال عنصر مشترک ادیان بودند. ویتکنشتاین شباهت خانوادگی را مطرح کرد. آیت الله جوادی آملی هم تعریفی جامع ارائه نمود.
______________________________
پی‌نوشت
[1]. کلام جدید، دکتر حسن یوسفیان، خلاصه‌ی فصل اول، صص5-23، انتشارات سمت، چاپ سوم، 1390ش.
[2]. دین شناسی، عبد الله جوادی آملی، خلاصه‌ی فصل اول، صص25-34، نشر اسراء، چاپ هشتم، 1394ش.
سوال: دین چیست؟ چند نوع تعریف درباره‌ی دین ارائه شده است؟ لطفاً به اجمال بیان بفرمایید.
جواب: دین در معنایی عام یعنی «راه و رسم و روش زندگی». بر این اساس همه‌ی انسان‌ها (چه مومن و چه کافر) دارای دین هستند. علامه طباطبایی در تعریف دین می‌نویسد: «دین همان روش زندگی است؛ خواه از ناحیه‌ی وحی باشد و یا از راه وضع و قرارداد بشری.» این تعریف مربوط به مطلق دین است و به معنای به رسمیّت شناختن همه‌ی روش‌های موجود نیست. در مراحل بعدی دین به حقّ و باطل تقسیم می‌شود.