عواملی مانند محبت شدید، جهل و خود بزرگ بینی سبب شده است که برخی به سوی اندیشه غلو سوق پیدا کنند.
در طول تاریخ علل مختلفی برای پیدایش تفکر غلو وجود داشته است، به همین خاطر تحلیل صحیح آن‌ها می‌تواند جلو این پدیده شوم را بگیرد، یکی از علل عمده ایجاد این اندیشه، دلایل روانی یا به تعبیر دیگر عوامل نفسانی است که شامل اموری می‌شود که انسان را از مسیر حقیقی منحرف کرده و تصورات غالیانه برای آن‌ها پدید می‌آید، این امور عبارتند از:
1. علاقه شدید
بر اساس روایات، حب افراطی و علاقه زیاد به هر چیزی، سبب تغییر نوع نگاه فرد به آن چیز می‌شود و موجب کوری و کری انسان می‌شود. امام سجاد(علیه‌السلام) در حدیثی دلایل انحراف مسیحیان و یهودیان را این امر بر می‌شمارد و می‌فرمایند: «یهود عزیر را دوست داشتند و گفتند [او را از حدّ خود بالاتر بردند و نسبت به او غلو کردند و او را پسر خدا دانستند]؛ اما نه عزیر از آن‌هاست و نه آن‌ها از عزیر، و همانا نصاری، عیسی(علیه‌السلام) را دوست داشتند تا جایی که درباره او گفتند: آنچه را که گفتند؛ امّا نه عیسی(علیه‌السلام) از آن‌هاست و نه آن‌ها از عیسی.» در ادامه این حدیث، آن حضرت دلیل ایجاد غلو در بین شیعیان را نیز همین موضوع بر می‌شمارد و می‌فرماید: «و گروهی از شیعیان ما، ما را دوست دارند و در حق ما آنچه را که یهود نسبت به عزیر گفتند، و آنچه را که نصاری نسبت به عیسی بن مریم گفتند، می‌گویند؛ اما نه آن گروه از ما هستند و نه ما از آن‌ها هستیم.»[1] پس یکی از عوال مهم ایجاد غلو در بین شیعیان، علاقه زیاد به اهل بیت(علیهم‌السلام) بوده است.
2. جهل و ناآگاهی
در برخی از روایات، یکی از دلایل غلو، جهل و نادانی معرفی شده است، آن‌چنان که امام رضا(علیه‌السلام) در حدیثی در مورد این افراد می‌فرماید: «اين گروه گمراه كافر، چيزى جز از ناحيه نادانی خود ... نياوردند.»[2] در واقع عده‌ای از جاهلان و کوته‌فکران، وقتی مناقب فراوان ائمه اطهار(علیهم‌السلام)، شجاعت، علم و خبرهای غیبی ایشان را می‌شنیدند، از روی جهالت و کوته‌فکری، جنبه الوهیتی برای آن‌ها قائل می‌شدند. علی بن یونس عاملی، پس از گزارش برخی دلاوری‌های و رفتارهای شگفت امام علی(علیه‌السلام)، می‌گوید: «چنین رفتارهایی سبب شده، غالیان، الوهیت آن حضرت را مطرح کننند و سخنان غالیانه دیگری را به وی نسبت دهند.»[3]
از سویی دیگر، همین جهالت، باعث بدفهمی روایات و برداشت غلط از دین می‌شود، به عنوان نمونه در تاریخ نقل شده است که پیامبر اکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) عمامه‌ای به نام «سحاب» داشت که آن را به امام علی(علیه‌السلام) بخشید، آن حضرت با مشاهده این عمامه بر سر ایشان فرمود: «علی در سحاب آمد!»[4] بعدها غالیان با برداشتی انحرافی از این سخن، عقیده‌ای غالیانه را مطرح کردند که امام علی(علیه‌السلام) در ابرهاست، رعد صدای برق تازیانه اوست.[5]
3. خودبزرگ بینی یا بزرگ دیدن دیگران
گاهی اوقات افراد به خاطر داشتن قدرت و ثروت یا مسائلی دیگر، خصوصاً در مورد خودشان دچار غلو می‌شوند. فرعون به خاطر همین امر خودش را خدای برتر می‌پنداشت.[نازعات/24] یهودیان و مسیحیان نیز به جهت همین حس خودبرتربینی، تنها خود را اهل بهشت می‌دانستند.[مائده/18] شاید بتوان شلمغانی-از غالیان عصر غیب صغری- را از مصادیق بارز غالیان دانست که گرفتار خود بزرگ بینی بود. حسن بن روح نوبختی می‌گوید: «این معلون(شلمغانی) مردم را فریب داد تا از این راه بتواند به آن‌ها بگوید که خدا او(شلمغانی) را برگزیده و در وی حلول کرده است، همان گونه که نصاری همین عقیده را درباره عیسی(علیه‌السلام) دارند.»[6]
_______________________________________________________
پی‌نوشت
[1]. خویی، سید ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، چ۴، بیروت، ۱۴۰۹ق، ج۱۵، ص۱۳۴.
[2]. طبرسى، احمد بن على، الإحتجاج على أهل اللجاج، نشر مرتضى، مشهد، چاپ اول، 1403 ق. ج2، ص 437.
[3]. عاملی،علی بن یونس، صراط مستقیم، بی‌جا، المکتبت المرتضویه، 1384ش، ج1، ص95.
[4]. ابن شهر آشوب مازندرانى، محمد بن على، مناقب آل أبي طالب عليهم السلام، علامه، 1379ق، ج2، ص218.
[5]. بغدادی، عبدالقاهر، اصول الایمان، بیروت، دارو مکتبه هلال، 2003م، ص261.
[6]. طوسى، محمد بن الحسن، الغيبة للحجة، دار المعارف الإسلامية، 1411 ق، ص405.