حقیقت «عصمت» از نگاه شیعه

شيعه معتقد است كه یکی از اوصاف مهم همه پيامبران و جانشینان آنان و ائمه اطهار (علیهم السلام) «عصمت» است؛ عصمت از ماده «عصم» می‌باشد که در لغت به معنای «امساک و منع» است.(1) و در اصطلاح کلامی به معنای «قوه‌ای است که انسان را از ارتکاب معاصی و افتادن در خطا و اشتباه باز می‌دارد».(2)

بنابراین «عصمت» ملکه و قوه‌ای است مانند سایر قوای انسان مثل شجاعت، سخاوت، عفت و... که در انبیاء و اولیای الهی وجود دارد و با استفاده از آن، هرگز گناهی انجام نداده و مرتکب اشتباهی هم نمی‌شوند. یعنی همان‌طور که آدم شجاع ترسی ندارد، یا آدم سخاوت‌مند می‌بخشد، انسان معصوم هم گناه و اشتباهی ندارد.

اما سوالی که برای انسان ایجاد می‌شود این است که منشأ و علت این ملکه و نیرو چیست؟ متکلمین شیعه معتقداند که منشأ عصمت، چند امر است:

1. علم کامل به شریعت: انسان‌های با تقوا که در راه بندگی و اطاعت فرمان الهی تلاش می‌کنند، هرگز از روی عمد و علم، گناهی را انجام نمی‌دهند؛ مثلاً با علم به این‌که این لیوان شراب است، هرگز آن‌را نمی‌خورند؛ در نتیجه بیشتر لغزش‌های آنان به خاطر جهل به موضوع است، مثلاً حرفی را بر زبان جاری می‌کنند و بعداً می‌فهمند غیبت بوده است.

انبیای الهی با توجه به طهارت نفسی که دارند، هرگز از روی عمد و شناخت موضوع، گناهی را مرتکب نمی‌شوند؛ از طرفی خداوند متعال علم كاملي هم به آنان می‌دهد که لازمه مقام پیامبری آنان است و با توجه به آن علم، هرگز در تشخیص موضوع هم دچار اشتباه نمی‌شوند؛ یعنی همیشه می‌دانند این فعل آنان گناه است یا خیر و در صورتی‌که آن فعل معصیت باشد، هرگز آن‌ را انجام نمی‌دهند. بنابراین «عصمت» نشأت گرفته از علم تام انبیاء به شریعت و موضوعات خارجی است.

2. علم کامل به عواقب گناه: غالب انسان‌ها در صورتی‌که از عاقبت بد عملی آگاه باشند، از انجام آن فعل خودداری کرده و هرگز آن را انجام نمی‌دهند؛ به طور مثال اگر آدم عاقل بداند در این لیوان سمی وجود دارد که او را خواهد کشت، هرگز آن‌ را نمی‌خورد و از آن دوری می‌کند.

حال اگر انسان عاقلی عواقب تمام اعمال را بداند، هرگز هیچ عملی را که برای او ضرر داشته باشد را انجام نمی‌دهد. در مورد انبیاء الهی هم همین مطلب صادق است، خداوند متعال به آنان علم به عواقب تمام اعمال را داده است و آنان به وضوح می‌دانند که این عمل، چه آثار سوئی در دنیا و آخرت به همراه دارد، به همین خاطر از آن اجتناب کرده و آن را ترک می‌کنند. در نتیجه می‌توان گفت: عصمت انبیاء، از علم به عواقب اعمال نشأت می‌گیرد؛ یعنی پیامبر، چون می‌داند این کار چه آثار مخربی دارد مانند همان لیوان سم، هرگز آن عمل را انجام نمی‌دهد.(3)

قرآن کریم نیز در این رابطه می‌فرماید: «كَلاَّ لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْيَقِينِ، لَتَرَوُنَّ الْجَحِيمَ(تکاثر-5): چنان نيست كه شما خيال می‌كنيد، اگر شما علم اليقين (به آخرت) داشتيد، قطعا جهنم را مشاهده می‌کردید». از این آیه به خوبی می‌توان استفاده کرد، هر کس به علم الیقین برسد، جهنم و عذاب بسیاری از گناهان را می‌تواند ببیند؛ انبیاء الهی که بهترین انسان‌ها بوده‌اند، قطعاً دارای علم‌الیقین بوده و جهنم و آثار شوم گناهان را دیده‌اند.

3. عشق و محبت به خداوند متعال: آدمی موجودی است که دارای احساسات بوده و اگر شخصی را دوست داشته باشد، قطعاً در راه رضایت آن شخص، تلاش خواهد کرد، مثلاً اگر کسی به پدر خود عشق بورزد و او را از همه بیشتر دوست داشته باشد، هرگز عملی که پدر را ناراحت می‌کند انجام نمی‌دهد.

با توجه به این خصلت می‌توان گفت: انبیاء الهی چون به خداوند متعال بیشترین معرفت را دارند و او را خوب می‌شناسند، نسبت به خداوند سبحان، بیشترین عشق و علاقه را داشته و غرق در شوق الهی هستند و با توجه به این شوق و اشتیاق، هرگز عملی که موجبات خشم و ناراحتی خداوند حکیم را فراهم کند از آنان صادر نمی‌شود.(4)

در نتیجه: «عصمت» ملکه‌ای نفسانی است که در انبیاء و اولیای الهی به وجود می‌آید و با توجه به این خصلت، هرگز مرتکب معصیت نمی‌شوند. منشأ آن نیز علم تام پیامبر به شریعت و آثار شوم گناهان است.

------------------------------------------------------
(1). المقایس، ج4، ص331.
(2). الإلهيات على هدى الكتاب و السنة و العقل، ج‏3، ص: 158.
(3). اللوامع الإلهية، ص 170.
(4). الإلهيات على هدى الكتاب و السنة و العقل، ج‏3، ص: 162.