حروف مقطعه در قرآن كريم، براي چه و به چه معنايي است؟

حروف مقطعه در قرآن كريم، براي چه و به چه معنايي است و دليل بر معناي آن ها چيست؟

پاسخ:

در آغاز بيست و نه سوره از سوره هاي قرآن كريم، حروف مقطعه آمده است كه فقط مختص به قرآن كريم بوده و در كتاب هاي آسماني ديگر نيامده است، در باره ي اين حروف، نظرهاي متفاوتي ا ز مفسران و دانشمندان علوم قرآني نقل شده است. كه برخي از آن ها دليل قرآني، روايي، عقلي و علمي دارند، از جمله:
1. اين حروف اشاره به اين دارد كه اين كتاب آسماني با آن عظمت و اهميتي كه تمام سخنوران عرب و غير عرب را متحير ساخته، و دانشمندان را از معارضه با آن عاجز نموده است، از نمونه همين حروفي است كه در اختيار همگان قرار دارد، در عين اين كه قرآن كريم از همان حروف «الفباء» وكلمات معمولي تركيب يافته، به قدري كلمات آن موزون است و معاني بزرگي در بر دارد، كه در اعماق دل و جان انسان نفوذ مي كند و افكار و عقول را در برابر خود وادار به تعظيم مي نمايد.
فصاحت و بلاغت قرآن كريم بر كسي پوشيده نيست و آفريدگار جهان همگان را دعوت به مقابله به مثل نموده و از آن ها خواسته كه همانند آن، يا دست كم يك سوره مثل آن را بياورند، ولي تمام جن و انس از آوردن مانند آن عاجز مانده اند، چنان كه مي فرمايد: و ان كنتم في ريب مما نزلنا علي عبد نا فأتوا بسوره من مثله و ادعوشهداءكم من دون الله ان كنتم صادقين(1) اگر درباره ي آن چه بربنده ي خود «پيامبر» نازل كرده ايم شك و ترديد داريد، «دست كم» يك سوره همانند آن بياوريد و گواهان خود را غير از خدا بر اين كار دعوت كنيد، اگر راست مي گوييد». بنابراين، خداوند متعال با اين حروف تحدي (هم آورد طلبي) كرده است و مي خواهد به انسان ها بگويد كه شما در معجزه بودن قرآن كريم ترديد داريد، با همين حروفي كه قرآن كريم از آن فراهم آمده، كتابي همانند قرآن كريم پديد آوريد.(2) برخي روايات نيز گواه براين تفسير از حروف مقطعه، مي باشند از جمله. امام سجاد –عليهم السلام- فرمود: قريش و يهود به قرآن كريم نسبت ناروا دادند و گفتند: قرآن كريم سحر است، آن را خودش ساخته و به خدا نسبت داده است، خداوند به آن ها اعلام فرمود: الم ذلك الكتاب، يعني اي محمد! كتابي كه برتو فرو فرستاديم از هيمن حروف مقطعه (الف، لام، ميم) و مانند آن است كه همان حروف الفباي شما است.(3)
2. مرحوم علامه طباطبايي(ره) مي گويد: با تدبر درسوره هايي كه حروف مقطعه همسان دارد، مانند سوره هايي كه با «الم، الر، طس، يا حم» شروع مي شود، در مي يابيد كه سوره هاي داراي حروف مقطعه مشترك، در مضامين و سياق ها نيز با يكديگر مشابه ومتناسب اند و اين تشابه ويژه ميان سوره هاي مزبور با ساير سوره ها وجود ندارد. يكي از شواهد اين مدعا آن است كه سوره هايي كه داراي حروف مقطعه همسان با الفاظي همانند يا نزديك به هم آغاز مي شود، چنان كه سوره هايي كه با « طم» يا تنزيل الكتاب من الله» يا الفاظ ديگري كه مفيد همين مضمون است، آغاز مي شود و سوره هايي كه به «الر» با تلك آيات الكتاب يا الفاظي كه مفيد همين مضمون است، شروع مي شود و نظير اين مطلب در سوره هايي كه با «طس» شروع مي شود نيز هست و همين طور سوره هايي كه با حروف مقطع «الم» آغاز مي شود، در آغاز آن «نفي ريب از قرآن» مطرح شده است.
بر اساس شواهد مذكور مي توان حدس زد كه بين حروف مقطعه و مضامين سوره هايي كه با حروف مزبور آغاز مي شود پيوند خاصي است.
يكي ديگر از شواهد اين ادعا اين است كه هرگاه سوره اي داراي حروف مقطعه دو سوره ديگر باشد، جامع محورهاي اصلي محتواي آن دو سوره نيز خواهد بود، چنان كه سوره ي اعراف كه با « المص» آغاز مي شود، جامع محتواي سوره هايي است كه با «الم » و «ص» آغاز مي شود و يا سوره ي رعد كه با «المر» آغازمي شود جامع محتواي سورهايي است كه با «الم» و «الر» شروع مي شود.
حاصل اين كه، حروف مقطعه، رموزي است ميان خداي سبحان و رسول اكرم ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ كه بر ما پوشيده است و فهم هاي عادي ما به آن راهي ندارد. جز اين كه بداني بين حروف مزبور و بين مضامين سوره آغاز شده به آن ها ارتباط خاص است.(4)
3. حروف مقطعه در اوايل برخي سوره ها نشانه بيشتر به كار رفتن حروف مزبور در كلمات آن سوره است و اين خود يك معجزه است. و صاحبان اين رأي معتقدند كه در سوره هاي مشتمل بر حروف مقطعه، در صد حروف مزبور نسبت به سايرحروف آن سوره بيشتر از همين در صد در سايرسوره هاست. مثلاً حرف «ق » در هريك از سوره هاي «ق» و «حم عسق» 57 بار تكرار شده است و نسبت به آن حروف ديگر اين سوره بيشتر است و نيز درصد حرف «ق» در سوره ي «ق» از درصد حرف «ق» در هر يك از سوره هاي ديگر قرآن كريم بيشتر است به جز سوره ي «شمس»، «قيامت»، « فلق». يك دانشمند مصري بر اساس اين نظر، محاسبه هاي پيچيده اي را توسط رايانه انجام داده و نتيجه گرفته است كه اين حروف نشانه غلبه ي آن در كلمات آن سوره است و اين خود يك معجزه است.(5)
4. برخي از اين حروف مقطعه علامت اختصاري و اشاره به اسمي از اسماي حسناي الهي و برخي نيز رمز اشاره به نام پيامبر اكرم ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ است، هر يك از نام هاي الهي مركب از چند حرف است و از هر نامي حرفي گزينش شده و به صورت ناپيوسته در ابتداي برخي سور قرآن كريم قرائت مي شود.(6) جويريه سفيان الثوري روايت كرده است كه: به جعفر بن محمد بن علي بن الحسين ـ عليهم السلام ـ عرض شد: اي پسر رسول خدا معناي اين كلمات از كتاب خداوند متعال مي فرمايد: «الم»، «الر» و... چيست؟
امام صادق ـ عليهم السلام ـ فرمود: «معناي (الف لام، ميم) كه در اول سوره ي بقره «انا الله الملك است و اما «الم» است در ابتداي سوره ي آل عمران معنايش «انا الله المجيد» است و... .(7)
5. اين حروف رمز و سرّي ميان خداوند سبحان و حبيب او، رسول اكرم ـ صلي الله عليه و آله ـ است و مراد از آن فهماندن ديگران نيست، چنان كه امام صادق ـ عليه السلام ـ مي فرمايد: «الم» رمز و اشاره بين خداوند و بين حبيب او حضرت محمد ـ صلي الله عليه و آله ـ است و خداوند اراده كرده كه كسي به جز آن دو، از رمز آن مطلع نشوند...».(8)
البته اين پنج قول كه ذكر آن ها گذشت ـ منافاتي با هم نداشته و حتي قابل جمع نيز مي باشند. اقوال و نظرهاي ديگري نيز در باره يمقطعه در ميان مفسران هست از جمله:
1. اين حروف اجزاي اسم اعظم الهي است.(9)
2. اين حروف براي تنبيه و ساكت كردن كافران بوده است.(10)
3. «حروف مقطعه» از متشابهاتي است كه علم آن مخصوص خداوند متعال است.
4. اين حروف احتمالاً به تعداد آيات سوره ها اشاره داشته باشد.
5. خداوند متعال اين حروف رادر ابتداء سوره ها آورد تا انسان ها بدانند كه قرآن كريم از همين حروف حادث تشكيل شده و قديم نيست.(11)
6. حروف مقطعه هر سوره نام همان سوره است، چنان كه سوره هاي «يس»، «طه»، «ص»، و هركدام به نام حروف مقطعه خود موسوم شده است.(12)
7. اين حروف سوگند هايي است كه خداوند متعال براين كه قرآن كريم، كلام و كتاب اوست ياد كرده است.(13)
8. اين حروف براساس حروف ابجد، اشاره به بقاي اقوام و امت و اجل آن ونعمت ها و بلاهاست.(14)
9. مراد از اين حروف، همان حروف الفباي است كه به عنوان نمونه و مثال ذكر شده است.(15)
10. اين حروف اشاره به مدت بقاي امت اسلامي دارد.(16)
11. اين حروف براي مرز بندي بين سوره ها ونشانه انقضاي سوره ي قبلي و شروع سوره بعدي است.(17)
12. اين حروف به مزله ي خلاصه و پيام اجمالي محتواي سوره است.(18)
13. اين حروف نام هاي قرآن كريم است.(19)
14. اين حروف، مقدمه و مفتاح سوره هاي هستند.(20)
15. اين حروف، ناظر به نام كساني است كه نسخه هايي از قرآن كريم را در اختيار داشتند مثلاً (س) ناظر نام (سعدبن ابي وقاص است).(21)

پاورقی:

1. حديد : 23.
2. ر.ك: مكارم شيرازي، ناصر و ديگران، تفسير نمونه، تهران، دارلكتب انسلاميه، ج1، ص61ـ65.
3. بكرالدين عبدالله زركشي، البرهان في علوم القرآن، بيروت، نشر دارالمعرفه، ج1، ص255ـ266.
4. ر.ك: طباطبايي، سيد محمد حسين، الميزان في تفسير القرآن، انتشارات اسلامي، ج18، ص6ـ8.
5. ر.ك: تفسير نمونه، همان، ج1، ص64.
6. ر.ك: مجلسي، محمدباقر، بحارالانوار، داراحياء التراث العربي، ج89، ص384.
7. ر.ك: محمد بن ابراهيم صدر الدين شيرازي، تفسير القرآن الكريم، قم، انتشارات بيدار، ج1، ص197ـ224.
8. ر.ك: همان، ص197ـ224.
9. ر.ك: شيخ طوسي، التبيان، داراحياء الترات الوبي، ج1، ص47ـ51.
10. ر.ك: طوسي، مجمع البيان، بيروت، مؤسسه علمي، ج1، ص75ـ78.
11. ر.ك: صبحي صالح، مباحث في علوم القرآن، بيروت، دارالعلم للملايين، ص234.
12. ر.ك: البيان، همان.
13. ر.ك: مجمع البيان، همان.
14. ر.ك: همان.
15. ر.ك: همان.
16. ر.ك: همان.
17. ر.ك: فخرالدين رازي، التفسير الكبير، بيروت، دارالكتاب العلميه، ج2، ص125.
18. ر.ك: محمد بن احمد الانصاري الغرطي، الجامع لاحكام القرآن، قاهره، دارالحديث، ج1، ص171.
19. ر.ك: مجمع البيان، همان.
20. ر.ك: محمد بن جرير طبري، جامع البيان عن تأويل القرآن، بيروت، دارالفكر، ج1، ص132.
21. ر.ك: الميزان، ‌همان، ج18، ص86.

منبع: نرم افزار پاسخ - مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات