بررسی ادله‌ی قرآنی اهل سنت بر عدالت و حجیت سیره صحابه

اهل سنت برای اثبات عدالت و مشروع بودن بدعت‌ها و اجتهادات خلفا و صحابه، به آیات و روایاتی تمسک می‌کنند که درپست‌های گذشته[1] دو مورد از آیات مهمی که آنان بدان استدلال نموده‌اند‍ را مورد نقد و بررسی قرار دادیم.
از جمله آیاتی که به آن استناد کرده‌اند، آیه 29 سوره فتح می‌باشد که خداوند متعال می‌فرماید: «مُحَمدٌ رَسُولُ اللّه وَ الّذِينَ مَعَهُ اَشِدَّاءُ عَلَی الْكُفّار رُحَماءُ بَيْنَهُم تَرَاهُم رُكعَا سُجّدا يَبْتَغُونَ فَضْلاً مِنَ اللّه وَ رِضْوَانا [فتح/29] محمد(صلی‌الله‌عليه‌وآله)، فرستاده خداست و كسانی كه با او هستند، در برابر كافران سرسخت و شديد و در ميان خود مهربانند. پيوسته آنان را در حال ركوع و سجود می‌‌بينی؛ در حالی كه همواره فضل خدا و رضای او را می‌طلبند».
ابن عبدالبر در دلالت آیه می‌گوید: «تزكيه‌ای از اين برتر و تعديلی از اين قول خداوند كامل‌تر يافت نمی‌شود، پس نيازی به تعديل آنان نيست، بلكه همگی عادلند».[2]

نقد و بررسی آیه
عمده‌ استدلال اهل سنت در این آیه در جمله «الَّذِينَ مَعَهُ» می‌باشد، و می‌گویند: اولاً: به معنای همراهی و معیت جسمانی است و ثانیاً: مطلق است و همه‌ی صحابه را در بر می‌گیرد و اصلاً به قیدهای بعد از آن توجه ننموده‌اند.
در پاسخ به این دو جنبه می‌توان گفت:
1. مراد از لفظ «مَعَهُ» معیت زمانی و مکانی و ظاهری نیست، بلکه همراهی در فکر و عمل می‌باشد، چرا که بسیاری از کسانی که در عصر پیامبر اکرم(صلی‌الله‌عليه‌وآله) زندگی می‌کردند و در کنار ایشان بودند، یا از دشمنان خود حضرت بودند و یا آن‌که هم‌عقیده و هم‌فکر ایشان نبودند و از فرامین حضرت سرپیچی می‌نمودند و در مقام عمل، فاصله بسیاری با مومنان حقیقی داشتند.

2. هم‌چنین خداوند متعال در ادامه می‌فرماید: «وَعَدَ اللهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ مِنهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ اَجْراً عظيما [فتح/29] خدا به كسانى از آنان كه ايمان آورده و كارهاى شايسته كرده‌‏اند آمرزش و پاداش بزرگى وعده داده ‏است». این بیان و كلمه‌ی «منهم» تمام حقیقت و ابعاد وجودی این مسأله را مشخص می‌سازد که تنها همراهی زمانی و جسمانی با پیامبراکرم(صلی‌الله‌عليه‌وآله) این اجر و مزد را ندارد، بلکه نیاز به ایمان کامل و عمل صالح می‌باشد.

3. قید «اَشِدَّاءُ عَلَی الْكُفّار رُحَماءُ بَيْنَهُم» در آیه ویژگی‌ها و اوصاف همراهان و اصحاب پیامبر(صلی‌الله‌عليه‌وآله) را بیان می‌‌کند که آنان در برابر كافران سرسخت و در ميان خود مهربانند.

حال سوال این است که آیا تمامی اصحاب حضرت این چنین بودند؟
با نگاهی به تاریخ در می‌یابیم که تمام صحابه این چنین نبودند و سابقه بسیاری در فرار کردن در جنگ‌ها داشته‌اند و حتی رسول خدا(صلی‌الله‌عليه‌وآله) را در مقابل کفار و مشرکین تنها گذاشتند و در همین خصوص خداوند متعال می‌فرماید:«اذْ أَعْجَبَتْكُمْ كَثْرَتُكُمْ فَلَمْ تُغْنِ عَنْكُمْ شَيْئاً وَ ضاقَتْ عَلَيْكُمُ الْأَرْضُ بِما رَحُبَتْ ثُمَّ وَلَّيْتُمْ مُدْبِرين ‏[التوبه/25] در آن هنگام كه فزونى جمعيّت‌تان شما را مغرور ساخت، ولى (اين فزونى جمعيّت) هيچ به دردتان نخورد و زمين با همه وسعتش بر شما تنگ شده سپس پشت (به دشمن) كرده، فرار نموديد!». بنابراین صحابه‌ای که «اشداء علی الکفار» نبوده و حضرت را در مقابل دشمنان تنها گذاشتند، هرگز مشمول آیه شریفه نمی‌شوند.

نکته دیگر در عمل‌کرد شیخین و رفتار آنان با کفار و مشرکین است. چطور می‌شود که کسانی در جنگ‌ها حتی یک نفر از کفار و مشرکین را نکشتند و در جنگ‌های بسیاری از جمله جنگ احد، حنین، خیبر پا به فرار گذاشته‌اند و پشت به دشمن نموده‌اند، مشمول آیه‌ی «اشداء علی الکفار» بوده باشند.[3]

در این‌جا فقط به یک نمونه اشاره می‌نماییم و آن اقرار خود خلیفه دوم در زمان خلافتش است که طبری نقل می‌کند: «عمر در روز جمعه هنگام خطبه خواندن، سوره آل عمران را مى‌خواند تا رسيد به اين آيه: «إِنَّ الَّذِينَ تَوَلَّوْا مِنْكُمْ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعانِ إِنَّمَا اسْتَزَلَّهُمُ الشَّيْطانُ بِبَعْضِ ما كَسَبُوا وَ لَقَدْ عَفَا اللَّهُ عَنْهُمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ حَلِيم[آل‌عمران/155]آنها كه در روز روبرو شدن دو جمعيت با يكديگر (روز جنگ احد) فرار كردند شيطان آنها را بر اثر پاره‏اى از گناهانى كه قبلا مرتكب شده بودند به لغزش انداخت و خداوند آنها را بخشيد، خداوند آمرزنده و حليم است». سپس گفت: روز اُحُد پس از آن كه شكست خورديم، من فرار كردم و از كوه بالا مى‌رفتم به طورى كه احساس كردم كه همانند بزكوهى پرش و خيزش دارم و به شدت تشنه شده بودم، شنيدم مردى مى‌گفت: محمد كشته شد، ‌‌گفتم: هر كس بگويد محمد كشته شد، او را مى‌كشم، به كوه پناه آورده و همه بالاى كوه جمع شديم، در اين هنگام بود كه اين آيه نازل شد».[4]

در نتیجه: اولاً: آیه شریفه به‌صورت مطلق تمام صحابه و همراهان را اراده نکرده است، بلکه صحابه‌ای را شامل می‌شود که «اَشِدَّاءُ عَلَي الْكُفّار رُحَماءُ بَيْنَهُم» بوده و دارای ایمان و عمل صالح نیز باشند. ثانیاً: به گواهی خود قرآن، تاریخ و روایات، بسیاری از صحابه این ویژگی‌ها را نداشتند.

______________________________
پی‌نوشت
[1]. الف) این مطلب
        ب) این مطلب
[2]. ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج1، ص2.
[3]. برای مطالعه بیشتر به این مقاله مراجعه فرمایید.
[4]. طبری، جامع البيان عن تأويل القرآن، بیروت، دار الفكر، ج4، ص144؛/ و الأندلسی، أبو محمد عبد الحق بن غالب بن عطيه، المحرر الوجيز فی تفسير الكتاب العزيز، لبنان، دارالکتب العلمیه، ج1، ص529؛/ و سیوطی، جامع الاحاديث (الجامع الصغير و زوائده و الجامع الكبير)، ج14، ص529 و....