اعتبار رساله ذهبیه(طب الرضا علیه السلام)

سوال: آیا رساله‌ی ذهبیه کتاب معتبری است؟

جواب:
این امر مسلم است که در منابع دینی ما مطالبی طبی یافت می‌شود که در آن‌ها يک رشته دستورات طبى و بهداشتى نقل شده است. مثلا در آیه 69 سوره نحل به اهمیت عسل اشاره شده است. مطلبی که امروزه در علوم جدید به اثبات رسیده است. همچنين تعبيرات ديگرى كه پرده از روى مسائل بهداشتى و درمانى بر مى‏‌دارد؛ از جمله دستور معروف پيامبر گرامی اسلام(صلی‌الله‌علیه‌وآله) بر اين‏كه تا گرسنه نشده‏‌ايد غذا نخوريد و تا كاملًا سير نشده‏‌ايد دست از غذا بكشيد.[1]

اما باید در استناد دستورات بهداشتی به ائمه اطهار(علیهم‌السلام) از بی‌دقتی و تساهل خودداری کنیم. میراث ارزشمند روایی با کوشش‌های بسیاری به دست ما رسیده است. علما و دانشمندان شیعه سینه به سینه مطالب اهل بیت(علیهم‌السلام) را به یکدیگر منتقل کرده‌اند و در قالب رساله‌ها و کتب به شاگردان خود آموخته‌اند و اجازه‌ی نقل آن‌ها را به آنان داده‌اند. از این جهت است که برای استناد یک روایت به امام معصوم نیازمند حجت و دلیل هستیم. نمی‌توانیم هر مطلبی را -ولو آن مطلب بسیار درست هم باشد- به یکی از حضرات معصومین(علیهم‌السلام) نسبت بدهیم. بلکه باید سند و مدرک آن سخن را بررسی کنیم و میزان اعتبار آن را بسنجیم.[2]

«رساله‌ی ذهبیة» یا «طب الرضا (علیه‌السلام)» یکی از کتاب‌های مشهوری است که در زمینه‌ی طب و درمان نوشته شده و به امام رضا(علیه‌السلام) نسبت داده شده است. گفته می‌شود که این رساله را امام رضا(علیه‌السلام) به درخواست مأمون عباسی نوشته است. وجه تسمیه آن به رساله‌ی ذهبیه(کتاب طلایی) این است که مأمون دستور داده است آن‌را با آب طلا بنویسند.[3]

علامه مجلسی در قرن یازدهم این رساله را در بخش جهان‌شناسی کتاب بحار الانوار نقل کرده و بعد از آن بود که این کتاب شهرت یافت. قبل از علامه مجلسی فقط در دو منبع نام این کتاب مشاهده می‌شود: شیخ طوسی (م460ق) در کتاب الفهرست- ابن شهرآشوب (م588ق) در کتاب معالم العلما. این دو بزرگوار از این رساله با نام «الرسالة المذهبة» نام می‌برند و آن‌را از جمله آثار محمّد بن حسن بن جمهور عمّی بصری می‌دانند. البته توضیحی درباره‌ی محتوای این کتاب و جزئیات مربوط به تألیف آن بیان نشده است.[4]
 
سید بن طاووس (م664ق) در کتاب «الأمان من اخطار الأسفار و الأزمان» وقتی درباره‌ی مباحث بهداشتی و درمانی به معرفی کتب می‌پردازد، اسمی از این رساله نمی‌برد.[5]
علامه مجلسی نسخه‌ای از این رساله را به خط علامه کرکی (م940ق) پیدا کرده و در بحارالانوار عین آنرا نقل کرده است.[6] با این وجود، محقق کرکی در موسوعه فقهی خود(جامع المقاصد) اصلا به این رساله استناد نکرده است و از آن نام هم نبرده است. سایر فقها هم در مدت هفتصد سال(تا زمان علامه مجلسی) اصلا به این کتاب استناد نکرده‌اند. بعد از قرن یازدهم بود که این کتاب مورد توجه قرار گرفت و شروح و ترجمه‌های زیادی درباره‌ی آن نوشته شد. [7]
شیخ حر عاملی (م1104ق) که از معاصرین علامه مجلسی بوده، این رساله را از کتاب‌های غیر قابل اعتماد معرفی کرده است.[8]
در مورد محمد بن حسن بن جمهور (راوی اصلی این رساله) لازم به ذکر است که نجاشی او را فردی «ضعیف الحدیث» و «فاسد المذهب» معرفی کرده[9] شیخ طوسی هم او را «غالی» دانسته است.[10] غالی یعنی کسی که اعتقادات افراطی نسبت به معصومین(علیهم‌السلام) دارد. شیخ طوسی تصریح می‌کند که در روایات او غلو و تخلیط وجود دارد.[11] 
ممکن است برخی با ادعای تساهل در مطالب غیر فقهی، ضعف سندیِ رساله ذهبیّه را توجیه کنند. در جواب می‌گوییم که این ادعا در موردی صحیح است که قراین متنی؛ اعتبار متن حدیث یا مضمون آن‌را اثبات کنند. در حالیکه درباره‌ی این رساله چنین امری وجود ندارد. [12] بلکه برخی قرائن در متن آن وجود دارد که به اعتبارش خدشه وارد می‌کند. از جمله اینکه این رساله با متون طبی معاصر با امام رضا(علیه‌السلام) (مانند رساله‌ی طبی بختیشوع بن جبرائیل (م256ق) کاملا مشابهت دارد و حاوی مطلب خاصی غیر از آن‌ها نیست.  

اشکالات محتوایی دیگری نیز در این رساله به چشم می‌خورد. از جمله این‌که نویسنده در بخشی از این رساله، به مأمون عباسی توصیه می‌کند که بعد از حجامت «تریاق اکبر» تناول کند.[13] تریاق اکبر(فاروق)، دارویی ترکیبی است و اجزای اصلی این دارو، عبارت‌اند از: شراب، گوشت مارِ افعی و جندبیدستر که بیضه یک نوع سگ است.[14] خوردن این دارو به سبب دارا بودن اجزای نجس و حرام، جایز نیست.[15]
البته شارحین رساله‌ی ذهبیه، سعی کرده‌اند که با دلایلی ضعیف، این قسمت کتاب را توجیه کنند.[16]

آیت الله مددی یکی از اساتید مطرح سندشناسی در حوزه‌ی علمیه‌ی قم معتقد است که در مقابل علوم یونانی دو جریان افراطی و تفریطی در جامعه‌ی اسلامی به وجود آمد. از یک طرف زنادقه و ملاحده، سعی داشتند که اسلام را یک دین مخالف علم جلوه دهند و از طرف دیگر برخی سعی کرده‌اند برخی از مطالب علمی جدید را به اسم اهل بیت(علیهم‌السلام) جعل کنند. 
به نظر ایشان، رساله‌ی ذهبیه توسط یک طبیب نوشته شده و آنرا به اسم امام رضا(علیه‌السلام) جعل کرده است. سپس آن‌را به محمد بن جمهور داده است. محمد بن جمهور از کسانی است که معتقد بوده لازم نیست احادیث را با اجازه استاد نقل کرد، بلکه کتابی که به نحو وجاده هم رسیده باشد، می‌توان از احادیثش بهره برد. این شخص با ساده لوحی و در حالی‌که این رساله شرایط لازم برای استناد را نداشته است، این کتاب را وارد کتب حدیثی کرده است.[17]

در نتیجه: رساله‌ی ذهبیه یا طب الرضا(علیه‌السلام) شرایط لازم برای استناد به امام رضا(علیه‌السلام) را ندارد، زیرا اولا: تا قبل از علامه مجلسی اثری از این کتاب و روایاتش در منابع حدیثی وجود ندارد؛ ثانیا: راوی اصلی این کتاب (محمد بن جمهور) از جهت نقل حدیث، ضعیف بوده و اعتقادات فاسدی داشته است؛ ثالثا: محتوای این کتاب، در بعضی موارد به هیچ‌وجه قابل قبول نیست. مانند آنچه که درباره‌ی تریاق اکبر بیان کرده است.

___________________________________
پی‌نوشت
[1]. علامه محمد باقر مجلسی، بحارالانوار،  دار إحياء التراث العربي‏، چ2، بیروت، 1403ق، ج 59، ص290.
[2]. سخنان استاد سیفی مازندرانی پیرامون طب اسلامی
[3]. میرزا حسین نوری، مستدرک الوسائل،  موسسة آل البيت( عليهم السلام) لإحياء التراث‏، چ1، بیروت، 1429ق، ج19، ص268.
[4]. شیخ طوسی، فهرست كتب الشيعة و أصولهم و أسماء المصنفين و أصحاب الأصول‏، مكتبة المحقق الطباطبائي‏، چ1، قم، 1420ق، ص413.- ابن شهرآشوب مازندرانی،  معالم العلماء في فهرست كتب الشيعة و أسماء المصنفين منهم قديما و حديثا،  المطبعة الحيدرية، چ1، نجف، 1380ق، ص103.
[5]. سید بن طاوس، الأمان من أخطار الأسفار و الأزمان،  مؤسسة آل البيت عليهم السلام‏ چ1، قم، 1409ق، ص165: قسطا بن لوقا- الأمان من أخطار الأسفار و الأزمان، ص152: برء ساعة.
[6]. علامه محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، ج59، ص306.
[7]. شیخ آقا بزرگ تهرانی، الذريعة إلى تصانيف الشيعة، اسماعیلیان، قم، 1408ق، ج‏10، ص46.
[8]. شیخ حر عاملی، وسائل الشيعة، مؤسسة آل البيت عليهم السلام‏، چ1، قم، 1409ق، ج‏30، ص159.
[9]. احمد بن علی نجاشی، رجال نجاشی، جماعة المدرسين في الحوزة العلمية بقم، مؤسسة النشر الإسلامي‏، چ6، قم، 1365ش، ص337.
[10]. شیخ طوسی، رجال شیخ طوسی، جماعة المدرسين في الحوزة العلمية بقم، مؤسسة النشر الإسلامي‏، چ3، قم، 1373ش، ص364.
[11]. شیخ طوسی، الفهرست، ص413.
[12]. احمد عابدی و جعفر نکونام و هادی نصیری، تردیدهای آشکار و نهان علامه مجلسی درباره اعتبار رساله ذهبیه، مجله پژوهش دینی، شماره 23، پاییز و زمستان 1390ش، ص 125 – 145.
[13]. منسوب به امام رضا ع، طب الإمام الرضا عليه السلام (الرسالة الذهبية)، دارالخیام، چ1 قم، 1402ق، ص60.
[14]. محمد طاهر بن علی صدیقی هندی، مجمع بحار الأنوار فی غرائب التنزیل و لطائف الأخبار، مطبعة مجلس دائرة المعارف العثمانیة، چ3، 1387ق، ج 5، ص 479.
[15]. علامه حلّی، تذکرة الفقهاء، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، چ1، 1414ق، ج ‌12، ص 140.
[16]. بحار الأنوار، ج ‏59، ص 346- محمّد بن حسن مشهدی، الفوائد الرضویه، قم، العلمیه، چ1، ۱۴۰۰ق، ص ۹۶.
[17]. “قلمرو دین در عرصه طب” در جلسه گروه علمی فلسفه دین+خلاصه بحث