مسلمانان و علم جغرافیا

مسلمانان از حدود قرن هشتم میلادی تا قرن سیزدهم میلادی تمدنی را پایه گذاری کردند، که به عصر طلایی اسلام معروف شده به گونه‌ای که تأثیرات بسزایی بر جامعه بشری داشته است، اما با این وجود برخی افراد در دوران کنونی ــ با استفاده از ناآگاهی مردم ــ مدعی شده‌اند که اسلام با علم و اندیشه مخالف است، به همین خاطر تلاش می‌کنیم در این نوشتار به معرفی یکی از علوم رایج در آن زمان بپردازیم.

جغرافيا از جمله علومى است كه مسلمانان با تأليف‌هاى گوناگون خويش به ويژه به زبان عربى در تكامل آن كوشيده‏‌اند. در اين ميان، دو عامل باز بودن مرزهاى جهان اسلامى- با همه گستردگى‏‌اش- بر روى دانشمندان و مراسم حج، در رواج و رونق اين دانش مؤثر بوده است‏.

 خدمات مسلمانان به علم جغرافیا بسیار است از این‌رو ما تنها به برخی از آن‌ها اشاره می‌کنیم:

الف) جهان شناسی و شناخت ممالک غیر مسلمان
در قرون ابتدائی اسلام، سفرنامه‌های متعددی نوشته شده است، که به خوبی می‌توانست معرفی کننده مکان‌ها و آداب و رسوم آن سرزمین‌ها باشد، زیرا دانشمندان مسلمان با مسافرت به آسیای مرکزی، امپراتوری روم شرقی، چین و... مناطق را از نزدیک شناسایی کردند، آن‌چنان که یک جهان‌گرد مسلمان به نام سلیمان تاجر ــ  پنج قرن پیش از مارکوپولو ــ از چین دیدار می‌کند و مشاهدات خویش را به نگارش در می‌آورد، یکی از محققان غربی در این زمینه می‌نویسد: «سفرنامه نگاری در حدود اواسط سده نهم میلادی (سوم هجری قمری) با بازرگانی ماجراجو به نام سلیمان آغاز می‌شود، فردی که پس از طی راه‌های دریایی هندوستان و چین علاقه‌مند می‌شود اطلاعاتی درباره‌ی کشورهایی که دیده، در اختیار ما بگذارد، و درباره آداب و رسومی که شگفتی او را برانگیخته است مطالبی بنگارد.»[1]

ب) جغرافیای ترسمی و نقشه نگاری
یکی از کارهای که توسط دانشمندان مسلمان انجام شده است، موضوع، نقشه‌نگاری است، که ما به عنوان نمونه به دو مورد از نقشه‌نگاری های تمدن اسلامی اشاره می‌کنیم:
در قرن سوم هجری قمری(نهم میلادی) و در دوران خلافت مأمون جمعی از دانشمندان به رهبری پسران موسی بن شاکر درجه‌ای از قوس زمین را در دشت سنجار(غرب موصل) اندازه گیر کردند که در مقایسه با اندازه گیری‌ها و نقشه‌های گذشته دقیق‌تر بود و اهمیت شایان توجهی در پیشرفت علم جغرافیا داشت[2] محمدبن موسی خوارزمی به فرمان مأمون با جمعی از دانشوران نخستین اطلس از نقشه‌های آسمان و زمین را در جهان اسلام تهیه کردند.[3] یکی از مستشرقین به نام سر توماس رو در این زمینه می‌گوید: «اعراب در آن زمان -سده‌ی نهم هجری قمری(پانزدهم میلادی)- از کاربرد قطب نماآگاهی داشتند و نقشه‌ها و جدول‌های دریایی داشته‌اند که در آن موقعیت کشورها با دقت بسیار مشخص شده بود...»[4]

ج) جغرافیای ریاضی[5]
دانشمندان مسلمان در مورد جغرافیای ریاضی نیز نقش بسزایی داشته‌اند، آنچنان که ابوریحان بیرونی درباره نقاط متقاطر، تعریف حرکات و کروی بودن زمین بحث کرده[6] و طول و عرض جغرافیایی اماکن بی‌شماری را به دست آورده است.[7]

 علاوه بر این موارد در شاخه‌های دیگر علم جغرافیا مانند جغرافیای توصیفی، جغرافیای انسانی، جغرافیای طبیعی و دریا نوردی و .... مسلمانان تألیفات متعددی داشته‌اند که پرداختن به تمام آن‌ها از حوصله این نوشتار خارج است.[8]

_________________________________________________________
پی‌نوشت
[1]. لی آلدومیه ، علوم اسلامی و نقش آن در تحولات علمی جهان، مترجمان محمدرضا شجاع رضوی، اسدالله علوی، بناید پژوهش‌های آستان قدس رضوی، 1371، ص177.
[2]. احمد آرام، علم در اسلام، انتشارات سروش، 1366، ص56.
[3]. فیلیپ خلیل، تاریخ عرب، ترجمه ابوالقاسم پاینده، انتشارات آگاه، 1366، ص490.
[4]. نفیس احمد، خدمات مسلمانان به جغرافیا، ترجمه‌ حسن لاهوتی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، 1374، ص142.
[5]. درس جغرافياي رياضي يكي در دروس اصلي رشتة جغرافيا مي باشد و موضوع آن نيز بررسي شكل هندسي زمين  و به ويژه حركات آن درفضا مي باشد، مطالعه وضعيت اجرام آسماني ازقبيل سيارات، ستارگان، سحابيها و كهكشانها را نيز در بر مي گيرد. با فراگيري اين دانش مي توان ديد وسيعي نسبت به جهان آفرينش از نظر جغرافيا را به دست آورد.
[6]. جغرافی‌دانان مسلمان معتقد به کرویت زمین بودند، آن‌هم در شرایطی که اروپاییان زمین را مسطح می‌پنداشتند. ر.ک: م. م. شریف، منابع فرهنگ اسلامی، ترجمه سید خلیل خلیلیان، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1359، ص81-82.
[7]. خدمات مسلمانان به جغرافیا، ص52.
[8]. برای مطالعه در این زمینه رجوع کنیدبه این مقاله: نظري بر جغرافيا پژوهي در تمدن اسلامي