سوال حقوقی/ فقهی: چرا فرزند از پدر و مادر زودتر فوت کند ارث بهش نمی رسد...؟؟؟

با سلام و ادب و احترام خدمت شما کاربر ارجمند.
از حسن اعتمادتان به مجموعه پاسخ گویی اندیشه برتر حوزه تشکر می کنم.

یکی از سوالاتی که در زمینه ارث بیشتر مطرح می شود این است که چرا فرزندی که زودتر از پدرش از دنیا می‌رود، خودش و فرزندانش به جای او از پدربزرگشان ارث نمی‌برند؟! آیا این محرومیّت  او و فرزندانِ یتیمِ او از ارث، عادلانه است؟

ارث از حقوقی است که شارع مقدس لازم و واجب نموده است و دسته بندی و طبقات ارث را نیز بر اساس حکمت و علم خود نیز در قران کریم  آورده است. اگر بخواهیم یک پاسخ اجمالی داده باشیم این است که خداوند نفقه نوه های یتیم را بر پدر بزرگ واجب کرده است، لذا پدر بزرگ  قبل از مرگ خود باید از نوه های یتیم خود حمایت لازم را بنماید و برای پس از مرگش هم از طریق هبه و وصیّت در ثلث مال و... منبعی برای مخارج ایشان در نظر بگیرد.

در خصوص سایر ورّاث نیز در هنگام تقسیم ارث توصیه شده اند نسبت به بستگان یتیم و نیازمند در طبقات محروم از ارث بی مهری ننموده و آنها را بی نصیب نگذارند. ضمن اینکه اسلام همواره در حق ایتام سفارش نموده است و در فقه اسلامی راه هایی مانند کمک از بیت المال برای نوه های یتیم توصیه شده است.

اما پاسخ تفصیلی به این سوال که چرا فرزندی که قبل از پدر خود وفات نماید از پدری که در قید حیات است ارث نمی برد باید بگوییم که طبقات ارث به درجه یک و در جه دوم و درجه سوم تقسیم می شوند و بر اساس اولویت ابتدا طبقه اول ارث می‌برند و ارث برای زمانی مطرح می شود که شخص از دنیا برود به اموالی که از میت باقی می ماند ارثیه  و به آن عمل ارث و به فرزندانی که بعد از مرگ پدر حضور دارند ورثه می گویند.

بنابراین چطور ممکن است کسی که هنوز از دنیا نرفته و مالک اموال خود می باشد ارث، ارثیه اطلاق بشود این درحالی است که انسان بر اموال و انفس خود مسلط بوده و تسلط دارد و هر کاری که بخواهد می تواند با اموال خود انجام دهد و چیزی به عنوان ارث باقی نگذارد.بنابراین قانون ارث برای بعد از فوت شخص است و متعلق به کسانی است که در آن زمان زنده باشند و نه از قبل!

حال سوال این است که آیا هیچ راهی برای ارث بردن همسر و نوه های آن فرزندی که قبل از پدر یا ماد ر خود از دنیا رفته است در نظر گرفته نشده است؟؟

این که اولاد بلافصل در طبقه اول قرار دارند و نوه در طبقه دوم قرار دارد، و مسلّم و از ضروريّات است كه تا فرزند باشد نوبت‏ به‏ نوه‏ نمى رسد.  در آیه 75 سوره أنفال نیز می خوانیم: « وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلى‏ بِبَعْضٍ فِي كِتابِ اللَّهِ»؛ (خويشاوندان بعضى بر بعض ديگر در مقررات ارث ترجيح دارند آنها كه به شخص ميت نزديك‏ترند مقدم هستند). با توجه به این مسأله این سوال پیش می آید که: آیا محروم شدن نوه ای که یتیم شده است از ارث، بی عدالتی نمی باشد؟ در این خصوص در چند مسئله:
1. لزوم توجّه پدر بزرگ به نوه های یتیم، در زمان حیات خود.
2. امکان حمایت پدر بزرگ از نوه های یتیم، پس از حیات خود.
3. لزوم حمایت بستگان نسبت به ایتام خویشاوند
4. لزوم توجه حکومت به فقرا و یتیمان تأکید و سفارش شده است!

1. لزوم توجّه پدر بزرگ به نوه های یتیم، در زمان حیاتش
این فرض که فرزندان قبل از پدر از دنیا بروند و نوه ها بخواهند از پدر بزرگ ارث ببرند خیلی کم اتفاق می افتد؛ و در مواردی که چنین اتفاقی بیفتد نیز اینکه فقط فرزندان از پدر ارث ببرند بی عدالتی نمی باشد و مشکلات نوه‌ها باید از راه های دیگری برطرف شود.

ضمن اینکه اینگونه نیست که پدر نوه‌ها هیچ مالی نداشته باشد تا برای آنها بماند؛ لذا اگر پدری قبل از پدربزرگ فوت کند فرزندان یتیم از پدر خود ارث می برند و تحت سرپرستی پدر بزرگ قرار می گیرند و بر پدر بزرگ واجب است به نوه های یتیم خود توجه کند و در حفظ اموال آنها و ایجاد شرایط خوب اقتصادی برای آنها تلاش کند؛ چنانکه در آيه 152 سوره انعام و آيه 34 سوره إسراء می خوانیم: «وَ لا تَقْرَبُوا مالَ الْيَتِيمِ إِلَّا بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ»؛ (هيچگاه جز به قصد اصلاح نزديك مال يتيمان نشويد).

طبق این آیه تصرّفات پدر بزرگ  بايد از روى مصلحت باشد و منفعت آنها لحاظ شود و اگر نوه های یتیم ارث کمی برده باشند و مال و ثروتی نداشتند نیز با توجّه به اینکه سرپرستی آنها بر عهده جدّ می باشد باید برای تامین نیازهای آنها تلاش لازم را داشته باشد. در نتیجه ممکن است از پدر بزرگ ارث نبرده باشند اما از طریق دیگری مشکلات آنها جبران می شود.

2. امکان حمایت پدر بزرگ از نوه های یتیم، پس از حیاتش
علاوه بر حمایت هایی که پدر بزرگ در زمان حیات خود لازم است نسبت به نوه های یتیم خود داشته باشد، شایسته است که در صورت امکان برای بعد از مرگ خود نیز تدارکی برای نوه های یتیم ببیند؛ چرا که در اسلام تقسيم ارث بر پايه ميزان رابطه خويشاوندى (قرابت) استوار است و هرگاه در اثر شرایط خاصى حمایت بیشترى از نوه یا هر فرد دیگری ضرورى به نظر آید، بر مبنای احکام اسلامی صاحب مال با اتخاذ تدابیرى مى ‏تواند حمایت لازم را بعد از خود نسبت به فرد مذکور به عمل آورد و از محل ثلث اموال خود مبلغ یا مالی را از باب وصیت به ایتام نیازمند فرزندش یا هر نیازمند دیگری خصوصا خویشاوندان خود اختصاص دهد.
در این خصوص در آیه 6 سوره احزاب می خوانیم: «وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلى‏ بِبَعْضٍ فِي كِتابِ اللَّهِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُهاجِرِينَ‏»؛ (خويشاوندان نسبت به يكديگر، از مؤمنان و مهاجرين، در آنچه خدا مقرر داشته است اولى هستند.

3. لزوم حمایت بستگان نسبت به ایتام خویشاوند
بر فرض که پدر بزرگ بنابر هر دلیلی، مالی را به بستگان یتیم و نیازمند خود اختصاص نداد، این مطلب باعث نمی شود، وراث در هنگام تقسیم ارث نسبت به بستگان یتیم و نیازمند بی مهری نموده، آنها را از ارث محروم نمایند؛ زیرا قرآن در آیه 8 سوره نساء می فرماید: « وَ إِذا حَضَرَ الْقِسْمَةَ أُولُوا الْقُرْبى وَ الْیَتامى وَ الْمَساکینُ فَارْزُقُوهُمْ مِنْهُ وَ قُولُوا لَهُمْ قَوْلاً مَعْرُوفاً»؛ (و اگر به هنگام تقسیم ارث، خویشاوندان [طبقه اى که ارث نمى برند] یتیمان و مستمندان، حضور داشته باشند، چیزى از آن اموال را به آنها بدهید؛ و با آنان بطور شایسته سخن بگویید).

این آیه مسلماً بعد از قانون تقسیم ارث نازل شده و منظور از آن ایتام و نیازمندان فامیل است؛ زیرا طبق قانون ارث، با بودن طبقات نزدیک تر، طبقات دورتر از ارث بردن محرومند ولیکن بعضى از مفسران نیز معتقدند: آیه، یک حکم وجوبى را بیان مى کند، نه استحبابى، ولى بعید است؛ زیرا مقدار و حدود آن به اختیار وارثان حقیقى واگذار شده است؛ در پایان آیه دستور مى دهد: با این دسته از محرومان، با زبان خوب و طرز شایسته صحبت کنید، «وَ قُولُوا لَهُمْ قَوْلاً مَعْرُوفاً»، یعنى علاوه بر جنبه کمک مادى از سرمایه هاى اخلاقى خود نیز براى جلب محبت آنها استفاده کنید، تا هیچگونه ناراحتى در دل آنها باقى نماند.

علاوه بر تاکیدات عمومی اسلام در رعایت حال ایتام و محرومان، اهمیت بهره مند ساختن ایتام نیازمند از ماترک متوفی به قدری است که قرآن در آیه 9 سوره نساء مجددا تاکید بر مهروزی با چنین ایتامی نموده، هشدار می دهد: «وَ لْیَخْشَ الَّذینَ لَوْ تَرَکُوا مِنْ خَلْفِهِمْ ذُرِّیَّةً ضِعافاً خافُوا عَلَیْهِمْ فَلْیَتَّقُوا اللهَ وَ لْیَقُولُوا قَوْلاً سَدیداً»؛ (کسانى که اگر فرزندان ناتوانى از خود به یادگار بگذارند [از ستم دیگران] بر آنان مى ترسند، باید [از ستم درباره یتیمان مردم] بترسند! و از [مخالفت] خدا بپرهیزند، و سخنى استوار بگویند).

این تاکید های پی در پی قرآن در حمایت از چنین ایتام و نیازمندانی، شاید هیچ گونه جای عذری را در عدم حمایت وراث از آنان باقی نگذارد و اثر وضعی در چنین بی مهری هایی غیر قابل انکار باشد. گذشته از اینکه قرآن در آیه 237 سوره بقره در یک دستور عمومی می فرماید: «وَ لا تَنْسَوُا الْفَضْلَ بَیْنَکُمْ إِنَّ اللهَ بِما تَعْمَلُونَ بَصیرٌ»؛ (و نیکوکارى را در میان خود فراموش نکنید، که خداوند به آنچه انجام مى دهید بیناست).

جمله «لا تَنْسَوُا الْفَضْلَ بَيْنَكُمْ» خطابى است به عموم مسلمانان كه روح بخشش و بزرگوارى را در تمام اين موارد فراموش نكنند، رواياتى كه از پيشوايان معصوم به ما رسيده است نيز آيه را به همين صورت تفسير مى كند.

همچنین در روایات فراوانی به یتیم نوازی و سرپرستی یتیم سفارش شده است، از جمله در روایتی از پیامبر(صلی الله علیه وآله) می خوانیم: «هر كس از شما سرپرستى‏ يتيمى را بر عهده گيرد و حق آن را ادا كند و دست بر سر يتيم‏ كشد خداوند به عدد هر مويى حسنه اى براى او مى نويسد و به هر مويى سيئه اى از او محو مى كند و به هر مويى درجه اى به او مى بخشد».

4. لزوم توجه حکومت به فقرا و یتیمان
بسيارى از ايرادهائى كه برخی بر قوانين اسلام مى ‏كنند به خاطر آن است كه يك حكم را به طور مستقل و منهاى تمام احكام ديگر مورد بررسى قرار مى ‏دهند؛ در حالی که اسلام تنها یک حکم نیست و باید مجموعه احکام را در نظر گرفت.
در مورد یتیمی که از پدربزرگ خود ارث نبرده است، اگر مواردی که بیان شد در مورد او اجرا نشد باز هم اسلام او را به حال خود رها نکرده است و حکومت را به کمک آبرومندانه به چنین افرادی موظف کرده است.
سخن پانای این که درست است طبق قانون و شرع فرزندی که قبل از پدر خود از دنیا می رود ارث نمی برد اما در دین مبین اسلام راه هایی برای حمایت از ایتام قرار داده شده است. البته همانطور که اشاره شد نوه های یتیم از پدر خود نیز ارث برده اند و اموالی دارند که بعد از رسیدن آنها به سنّ بلوغ در اختیارشان گذاشته می شود.

چنانچه باز هم در این زمینه سوالی داشتید می توانید در ادامه همین پست ارسال نمایید.
موفق باشید.