رابطه مخلوقات با خداوند متعال

سوال: مخلوقات چگونه از خداوند متعال هستی می‌گیرند!؟ آیا خدا چیزی از خودش را جدا کرده است و به مخلوقات داده است تا مخلوقات به وجود آیند!؟ یا اینکه عدم و نیستی را تبدیل به هستی کرده است!؟ این سوالات، موضوعاتی است که ذهن افراد اندیشمند را به خود مشغول کرده است.

پاسخ:
نکته اول: مقصود این جمله که «خدا جهان را از عدم آفريد» این نیست که عدم، منشأ هستى است و مادّه تشكيل دهنده هستى؛ به عبارت دیگر لفظ «از عدم» مانند «از چوب» و يا «از آهن» نیست، آن‌گونه که در مورد در و پنجره گفته می‌شود که از چوب یا آهن ساخته شده‌اند. بلكه منظور اين است كه جهان نبوده و به وجود آمده است.[1] پس منظور از عبارت اینکه خدا جهان را عدم آفرید، یعنی چیزی نبوده و خداوند متعال با قدرت بی‌نهایت خود، شروع به خلقت کرد و جهان مادی را آفرید. بنابراین گمان اینکه نیستی علتی برای هستی باشد و تناقضی رخ داده باشد، از ریشه غلط است.

نکته دوم: از سوی دیگر خداوند متعال بسیط است و جزء ندارد، به همین خاطر فرض اینکه بخشی از خداوند تبدیل به مخلوقات شده باشد نیز ناصحیح است، جدا از اینکه تبدیل واجب الوجود که خداوند متعال است به ممکن الوجود که مخلوقات هستند انقلاب در ذات و محال است.

نکته سوم: در چگونگی وجود دادن خداوند متعال به جهان از تصویر عرفی در این زمینه استفاده می‌کنیم و پله پله با واکاوی آن به چگونگی ایجاد هستی توسط خداوند می‌رسیم. در تصویر عرفی، رابطه وجود بخشی مانند رابطه پول دادن و پول گرفتن است، در چنین مواردی که کسی مانند حسن،  پول را به دیگری، مثلاً رضا، می‌دهد پای چهار واقعیت و موجود خارجی در کار است:

1. دهنده: حسن؛
2. گیرنده: رضا؛
3. شئ داده شده: پول؛
4. دادن: فعل و حرکتی که دهنده، یعنی حسن، انجام می‌دهد.

پس در نگاه عرفی به خلقت نیز دست کم، وجود چهار امر نام‌برده لازم است. بدین شکل

1. دهنده: خداوند متعال
2. گیرنده: مخلوقات
3. شئ داده شده: وجود و هستی
4. دادن: ایجاد(فعلی که خداوند متعال انجام می‌دهد)

پس نگاه عرفی چنین است که فکر می‌کنند چیزی هست که وجود را از خداوند متعال دریافت می‌کند، اگر مخلوقات وجود داشته باشند، وجودی که از خداوند دریافت می‌کنند، وجود دیگری است و لازم می‌آید که مخلوقات قبل از ایجاد خداوند، هستی داشته باشند، که این با فرض مخلوق بودن ایشان سازگاری ندارد، پس وجود مخلوقات و خود مخلوقات دو چیز نیستند، بلکه امر واحدی هستند که ذهن ما آن را تحلیل به دو مورد می‌کند. حال که وجود مخلوقات با خود مخلوقات یک چیز است، و قبل از فعل خداوند متعال تحققی نداشته است، پس خلقت چیزی، جز همان کار خداوند نیست، که هستی دادن است.[2]
پس در حقیقت، در رابطه با خلقت، ما فقط دو چیز داریم، یکی علت و دیگری فعل او.  در واقع خداوند متعال هم هستی و هم چیستی یک مخلوق را به وی عنایت می‌کند؛ لذا خلقت اشیا یعنی به وجود آوردن آن‌ها، چیزی نبوده که وجود را دریافت کند، دریافت کننده  و دریافت شده یک چیز است و آن فعل و خلقت الهی است.

تصور صحیح این موضوع تأثیرات زیادی در معارف و اخلاق و اندیشه‌های بنیادین انسان دارد؛ زیرا با تأمل در موضوع بیان شده به این حقیقت راه می‌یابیم که وجود مخلوقات بدون خداوند متعال محال است، زیرا مخلوقات چیزی جز فعل خداوند نیستند، خداوند متعال در تبیین این حقیقت این‌گونه می‌فرماید: «يَا أَيُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَرَاءُ إِلَى اللَّهِ وَاللَّهُ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ [فاطر/15] اى مردم شما به خدا نيازمنديد و خداست كه بى‌نياز و ستوده است» به همین خاطر تصور اینکه جهان هستی بعد از خلقت، نیازی به خداوند ندارد از ریشه بی‌معناست؛ آنچنان که برخی از اندیشمندان غربی به غلط این مسیر را طی کرده‌اند و گمان کرده‌اند که جهان هستی مانند ساعتی است که کوک شده باشد و بعد از آن نیازی به خداوند ندارد.

در واقع اگر لحظه‌ای خداوند متعال رابطه خویش با موجودات را قطع کند، جهان هستی نابود می‌شود، آنچنان شیخ اجل سعدی شیرازی در این زمینه می‌گوید: «چو سلطان عزت علم بر کشد ** جهان سر به جیب عدم در کشد»[3].

در نتیجه: رابطه خلق با خداوند متعال رابطه ربط یک طرفه است، یعنی همه مخلوقات محتاج او هستند در تمام مدت عمر خود، لحظه‌ای از او بی‌نیاز نیستند، خداوند متعال با قدرت خویش موجودات را از هیچ آفرید و قبل از آن وجودی نداشتند و با فعل الهی خلق شده و دارای وجود شدند.

_____________________________________________
پی‌نوشت
[1]. پاسخ به پرسش‌هاى مذهبى، مکارم شیرازی ناصر، مدرسه الامام علي بن ابى طالب( ع)، 1377 ش‏، ص20.
[2]. خداشناسی فلسفی، عبودیت عبدالرسول، موسسه امام خمینی، 1392ش، فصل چهارم.
[3]. بوستان، سعدی، باب سوم در عشق و مستی و شور.